Crkva Vaznesenja Hristovog i Crkva Uspenja Presvete Bogorodice u Čajniču proglašena je nacionalnim spomenikom BiH u septembru 2007. godine. 

Ovaj nacionalni spomenik se sastoji od Crkve Vaznesenja Hristovog i Uspenja Presvete Bogorodice, te zbirki štampanih i rukopsnih knjiga i zbirke ikona kao pokretne imovine.

Crkva Vaznesenja Hristovog – Stara crkva

Crkva je od nastanka korištena kao mirska crkva i služila je kao parohijalna crkva sve do gradnje nove crkve. 

Nema tačnih podataka o vremenu njene gradnje, ali se zna da je obnavljana 1893. godine. Iz zapisa u različitim knjigama koje se čuvaju u čajničkoj zbirci starih knjiga, sa sigurnošću se može reći, a brojni nalazi to i potvrđuju, da je crkva postojala i prije navedene godine obnavljanja. Jedan od takvih zapisa se nalazi u knjizi „Knjiga Zlatoust“ sa kraja XV ili početka XVI vijeka. U zapisu stoji da je knjigu priložio „rab božji Ilija Savić Aksentiju za vječni pomen u hramu Uspenia Presvetia Bogomateri“. Zapis najvjerovatnije govori o hercegovačkom mitropolitu Aksentiju (1751-1763. godine). Iz njega se vidi da je crkva sa istom hramovnom posvetom postojala u Čajniču sredinom XVIII vijeka. Takođe, iz zapisa u knjizi „Opšti minej“ iz 1651. godine, stoji natpis dvojice vlasnika knjige, jereja Jove Vergovića iz 1833. godine i zapis iz iste godine o Gradaščevićevoj buni.

Sudeći prema njenom vanjskom izgledu i nekim drugim karakteristikama, može se reći da je objekat znatno stariji. Ovo se prije svega odnosi na vrlo skromnu fasadu, jednostavan konstruktivni sistem i činjenicu da je nivo poda ukopan u odnosu na nivo terena. Prema podacima iz kartona objekta, koji je uradio Zavod za zaštitu spomenika BiH, navedeno je da se objekat može datirati na sam kraj XVI ili početak XVII vijeka, kada je podignut ili obnovljen veći broj pravoslavnih objekata po Bosni i Hercegovini.

Sveštenik P. Komadanović je 1891. godine u „Bosanskoj vili“ naveo sljedeće: „Ko je crkvu sagradio i kade, upravo se ne zna. Sudeći po narodnom predanju, po formi i veličini građevine, držim da je podignuta trudom i prilozima pobožnih Hrišćana iz mjesta i okolice. Što se tiče doba njezina postanka to će nam rasvijetliti sultanov ferman koji se srećom sačuvao u originalu kod ovdašnje srpsko-pravoslavne opštine. On datira preko 300 godina i njime se dopušta narodu da krov na ovoj crkvi obnovi.“.

U istom članku spominje se jedna stara rukopisna zabilješka, koja se nalazi na pretposljednjem listu starog Evanđelja, koje je pisano 1513. godine, i koja spominje 1578. godinu i „hram uspijenja Bogom u Čajniču“. Prijašnja građevina je bila iste širine i visine kao i objekat obnovljen 1893. godine, ali je njena dužina bila za 2,50 m kraća, a ovom produžetku bila su dodata još jedna vrata i jedan prozor sa zapadne strane. 

O eventualnoj starijoj crkvi nisu ostali sačuvani nikakvi pisani tragovi, osim gore navedenih podataka, i za tačno utvrđivanje njenog nastanka bilo bi neophodno izvršiti arheološka iskopavanja, koja bi, eventualno, u temeljima današnje crkve otkrila neko starije zdanje. 

Za vrijeme Drugog svjetskog rata, između 11. i 12. aprila 1943. godine, crkva je stradala od eksplozije i od nje su ostali sačuvani samo zidovi. 

Poslije rata, 1946. godine, obnovljena je u istom obliku kao i ranije, samo je krov podignut na viši nivo doziđavanjem tri reda kamena. 

Devedesetih godina prošlog vijeka, izvršeni su radovi na njenom prepokrivanju, kada je upotrebljen lim.

Ikonostasnu pregradu Crkve Vaznesenja Hristovog čine Carske dveri sa scenom Blagovijesti. Iznad njih je kružna ikona. Rađena je tehnikom ulja na platnu. Uokvirena je drvenim okvirom. Na njoj je predstavljena scena Uspenja Presvete Bogorodice. Prostor iznad prekriva velika scena Tajne večere. Scena je rađena tehnikom ulja na platnu. Ovaj dio ikonostasa je prenesen u čajničku crkvu iz neke druge, mnogo veće crkve. Na osnovi stilskih karakteristika, ovaj dio ikonostasa ne pripada cjelini koju čine Carske dveri i kružni element iznad njih.

Dio ikonostasa ispod scene Tajne večere, a pored Carskih dveri je prekriven lamperijom. Na nju su pričvršćene sljedeće ikone: Sv. Nikola, Sv. Tri Jerarha, Sv. Arhiđakon Stefan, Sv. Georgije, Sv. Ignjatije, Hristos kao car i veliki arhijerej, Presveta Bogorodica, Sv. Velikomučenica Varvara, Sv. Arhanđel Mihajlo.

Crkva Uspenja Bogorodičinog – Nova crkva

Temelj crkve položen je 8. jula 1857. godine, a crkva je osveštana na Veliku Gospojinu 1863. godine. Iz natpisa iznad ulaznih vrata vidljivo je da je crkvu osveštao mitropolit bosanski Ignjatije sa jeromonahom Antonijem Kostićem i sveštenicima Tanasijem Komadanovićem i Josifom Tanovićem.

Crkva je podignuta u slavu Uspenja Bogorodice uz pomoć stare Uspenske crkve i uz veliku pomoć srpskopravoslavnog naroda iz Bosne i Hercegovine, Trijesta i Beča, a naročito iz Sarajeva. Crkvu je sagradio majstor Andrija Damjanov, čuveni neimar iz XIX vijeka, koji je u to vrijeme radio nekoliko crkava po Bosni i Hercegovini. Osim čajničke, u Bosni i Hercegovini on i njegova braća su izgradili Sabornu crkvu u Sarajevu (1868. godine) i Sabornu crkvu u Mostaru (1873. godine). Osim ovih, izgradili su preko četrdeset većih crkava u Makedoniji i Srbiji. Sami su ih projektovali, izvodili građenje, i uz to još živopisali i radili duborez. Ovi hramovi predstavljaju prvi pokušaj ostvarivanja kompletnih kompozicija razrađenih u duhu starih srpskih spomenika. 

Došavši u Srbiju 1851. godine, sa bogatim iskustvom stečenim na mnogobrojnim monumentalnim gradskim crkvama u Turskoj, sagrađenim u duhu postvizantijske tradicije, dopunjenim pojedinim elementima stilova zapadnoevropske provinijencije, Damjanov je postao centralna ličnost prvog perioda traženja srpskog stila. Njegov rad na tom polju obilježiće veliki broj monumentalnih gradskih crkava, na kojim, kao i u ranijem opusu, preovlađuju heterogene stilske koncepcije, ali sada izražene sa naglašenim srpsko-vizantijskim karakterom.

Godine 1882, usljed jakog zemljotresa, srušio se zvonik i došlo je do velikog oštećenja crkve, naročito dijela zida na koji se vezao zvonik. Sveštenik Komadanović navodi podatak da se toranj srušio i poravnao sa zemljom, da je došlo do pojave velikog broja pukotina u gornjim zonama zidova i da su ove zone bile ojačane drvenim gredama. Sama šteta na crkvi je iznosila oko 6000 forinta. Novi kameni zvonik sagrađen je u periodu od 1893. do 1897. godine. 

Za vrijeme Drugog svjetskog rata, crkva je oštećena eksplozijom, koju su italijanski vojnici izazvali u crkvenoj porti. 

Kao posljedica ovih oštećenja, u noći između 26. i 27. marta 1946. godine, srušilo se nekoliko kupola i svodova kao i dio južnog zida crkve. 

U ovakvom stanju crkva je bila oko deset godina. Obnovio je jeromonah Vasilije Domanović , koji je u Čajniče došao 1954. godine. Projekat obnove crkve izradio je arhitekta Momir Korunović  iz Beograda u saradnji sa arhitektom Dušanom Milosavljevićem, koji su sačuvali prvobitni izgled crkve. Urađen je novi ikonostas u duborezu od orahovine, a ikone na njemu je uradio Ivan Meljnikov iz Bitolja, porijeklom Rus. 

Crkvu je osvetio na Malu Gospojinu 1959. godine srpski patrijarh German.

Čudotvorna Ikona

U crkvi u Čajniču se čuva ikona Čajničke Krasnice. Sa njene druge strane je naslikan sv. Jovan Preteča. Ova ikona uživa zvanje „čudotvorna“ i predmet je hodočašća. U crkvi je izložena u staklenom okviru koji sprečava njeno oštećenje. Staklena vitrina sa ikonom je postavljena na tron koji završava drvenim ukrasom nalik kruni.

Ovo je najstarija i svakako najvrednija ikona u Bosni i Hercegovini. Ova ikona je jedinstven, ovdje sačuvan primjerak, a ujedno i jedina ikona iz XIV vijeka u Bosni i Hercegovini. Litijska ikona Bogorodice sa Hristom sa jedne i sv. Jovanom Krstiteljem sa druge strane nastala je oko 1329. ili 1330. godine .

Ikona je doslikavana vjerovatno u XVI vijeku. Originalni slikani sloj sačuvan je na licima figura, ali tačne partije naknadnih okolnih premaza teško je odrediti. Kasniji retuši vidljivi su, na primjer, ispod pukotine daske u donjim partijama predstave Bogorodice sa Kristom, gdje dijete drži u rukama svitak sa srpskim, a ne originalnim grčkim tekstom (kakav je na ikoni Jovana Preteče sa druge strane): „Mladenac ... tebje rad... milostju.“

Bogorodica je predstavljena sa većim, izraženim nosom i melanholičanim izrazom na licu. Na čajničkoj ikoni plastičnost je građena prije svega dubokim tamnosmeđim sjenkama oštrih rubova, uz dodavanje tamnozelene duž ivice ovala lica. Svjetlosni akcenti, prisutni u očima, izvučeni su čistim bijelim linijama, smještenim i uz same rubove sjenki.

Čvrsti crtački elementi i realistička koncepcija likova povezuju donekle Čajničku Krasnicu sa ikonama dečanskog ikonostasa iz sredine XIV vijeka. Po plemenitosti slikarske obrade, čajnička ikona svakako pokazuje ruku vrsnog ikonopisca stila Paleologa, a njena umjetnička vrijednost može se mjeriti sa najljepšim ohridskim ikonama istog perioda.

Mala ikonografska osobina čajničke Bogorodice, koja drži Krista na desnoj, a ne na lijevoj ruci, povezuje ovu predstavu sa legendom po kojoj je sv. Luka slikao ovakvu ikonu dok mu je pozirala sama Bogorodica.

Zbirke knjiga i ikona

U ovoj crkvi se čuvaju štampane i rukopisne knjige kao i zbirka ikona. Štampanih knjiga ima 56, rukopisnih 12, dok ikona koje se ovdje nalaze ima 25.

Zbirka knjiga čuva se u neadekvatnim prostorijama i vitrinama. Pored toga, gotovo sve knjige su zahvaćene vlagom i neophodna je njihova zaštita, konzervacija i restauracija.

Zbirka ikona je u boljem stanju. Zbirka se jednim dijelom čuva u Staroj i Novoj crkvi, a drugim dijelom u Muzeju. Ikone, koje su smještene u Muzej, nemaju adekvatne uslove za čuvanje niti za izlaganje. Veliki broj ikona je prekriven slojem čađi i prljavštine, a na brojnim ikonama je bojeni sloj ispucao, tako da je potrebna njihova konzervacija.