Vjerski referent Vrhovnog štaba JVuO i ispovjednik Draže Mihailovića, sveštenomučenik Budimir Sokolović, iz čuvene fočanske svešteničke porodice, koja vodi porijeklo od patrijarha Makarija i velikog vezira Mehmed paše Sokolovića, podijelio je mučeničku sudbinu vojske bez groba.

U maju 1945, nakon zvaničnog završetka rata i bez prava na suđenje, zajedno sa hiljadama kraljevih vojnika iz Srbije tragično je okončao ovozemaljski život u jednoj od jama kod Miljevine.

To što su vojnike odane pravoslavlju, kralju i otadžbini ubili razoružane, bez saslušanja i prava na odbranu, kao da nije bilo dovoljno, pa su im njihovi dželati „u ime naroda“ oduzeli i osnovno vjersko i ljudsko pravo- pravo na sahranu.

Ne samo da se nisu smjeli oplakivati, već kao da nikada nisu postojali, nisu se smjela pominjati ni njihova imena, a posebno ne kukavički način na koji su pogubljeni.

Nikoljdan 1943, krsna slava Draže Mihailovića, Budimir Sokolović osveštava krsni kolač

Sve je prekriveno gvozdenom zavjesom ćutanja, jame su kasnije dodatno zagrnute jalovinom iz obližnjeg rudnika, i na priču je stavljena tačka- bar su tako mislili egzekutori.

Zaslijepljeni mržnjom, previdjeli su riječi iz Jevanđelja: „Ništa nije skriveno što se neće otkriti, ni tajno što se neće doznati“.

Tačno šest decenija kasnije, 15. maja 2005. godine u Manastiru Žitomislić obavljena je svečana kanonizacija sveštenomučenika dabrobosanskih, među njima i dvojice fočanskih svetitelja-  Budimira Sokolovića i Momčila Grgurevića, koji je na sličan način stradao u novembru 1945. u Čelebićima kod Foče.

Prethodno su, u septembru 2004, na jednoj od lokacija u Miljevini, zajedno sa kostima još dvojice sveštenika iz Srbije, pronađeni posmrtni ostaci vjerskog referenta Vrhovnog štaba kraljeve vojske. Pored njegovih kostiju nađen je drveni krst, sveštenička knjiga trebnik, bočica svetog mira i ostaci epitrahilja. To je bilo njegovo jedino oružje- i u miru i u ratu.

Sveti Budimir bio je tokom Drugog svjetskog rata vjerni pratilac i duhovnik Draže Mihailovića, o čemu govore i brojne fotografije ratnog fotografa Aleksandra Simića, čiji se negativi danas čuvaju u Muzeju Jugoslavije u Beogradu. Tako je 1943. godine zabilježena proslava Dražine krsne slave Nikoljdana, a na jednoj od slika Budimir zajedno sa svojim komandantom lomi krsni kolač.

Sačuvane su i slike proslave Uskrsa 1944, kao i slike susreta sa američkim pilotima spasenim u misiji Halijard, koje imaju izuzetnu vrijednost, a na kojima je zabilježeno i rukovanje Budimira sa komandantom američkih vojnika.

U SAD-u, u državi čije je pilote u Drugom svjetskom ratu Budimir spasavao, danas žive njegovi potomci. Stariji sin Vasilije, koji je kao i on bio sveštenik, emigrirao je iz Jugoslavije u SAD 1966, a potom i mlađi Vladimir sa suprugom Erikom i majkom Desankom 1972. godine.

Budimirovi sinovi imali su teško odrastanje u Jugoslaviji, pod stalnom kontrolom i terorom Udbe, ali njihova majka Desanka je sve to dostojanstveno podnosila i ne skrećući sa puta svog supruga, uspjela je da ih podigne u duhu pravoslavlja i odanosti Crkvi.

Mlađi sin Vladimir Sokolović, koji živi u Pitsburgu, priča za Radio Foču da je njegova majka, kao supruga sveštenika koji je „odstupio sa četnicima u nepoznatom pravcu“, morala imati dozvole za kretanje da bi mogla bilo kuda putovati po Jugoslaviji. U porodičnoj arhivi sačuvao je dozvolu za preseljenje iz Požege, gdje su u toku rata bili u izbjeglištvu, kod njenih u Mostar.

- Za vreme boravka u Požegi imenovana je bila vladanja i ponašanja dobrog, nije sarađivala sa okupatorom i njihovim pomagačima. Njen muž Budimir prilikom odstupanja okupatora i četničkih odreda otišao je sa njima u nepoznatom pravcu - navodi se između ostalog u „iselnici“ koju je Desanki 1946. godine izdao Opštinski narodni odbor u Požegi.

Iz Mostara, Desanka je sa djecom preselila u Zagreb kod tetke.

- Mama je bila veoma pobožna žena i nas je isto tako odgojila u vjeri našoj – srpskoj, pravoslavnoj. U komunističkoj Jugoslaviji nisi smio da kažeš ništa od onoga što je istina, zbog tih razloga smo i izašli iz zemlje. Odmah poslije rata bili smo pod velikim pritiskom, pod kontrolom Udbe, zbog čega nas je majka preselila u Zagreb da nam se malo izgubi trag. Hvala Bogu da smo sretno izašli iz zemlje, da smo mogli da odgajamo djecu u pobožnom duhu - kaže Vladimir.

On je u Zagrebu studirao ekonomiju, a u SAD je završio mašinski inženjering. Sa suprugom Erikom iz Slovenije, ima dvije ćerke, Natašu i Aleksandru, i sina Budimira, koji ponosno nosi ime svog dede Hristovog sveštenomučenika.

- Ja sam rođen u januaru 1941. u Mostaru, gdje je majka otišla kod svojih da se porodi zbog boljih medicinskih uslova. Iste te godine, kada je počeo rat, ustaše su nas iz Dobruna odvele u logor u Slavonskoj Požegi, ja sam bio beba od nekoliko mjeseci. Iz tog logora su nas na sreću iselili za Srbiju, otac je poslije dobio službu u Užicu odakle se pridružio Draži kao vjerski referent Glavnog štaba - priča sin Vladimir.

   Budimirovi sinovi Vasilije i Vladimir u Crkvi Svetog Ilije u Miljevini gdje počivaju mošti njihovog oca

Budimir je, navodi njegov sin, 1931. godine završio Bogosloviju u Prizrenu, a u mostarskoj Crkvi Svete Trojice, 22. jula 1932. godine vjenčao se sa Desankom Balaban iz Mostara. Potom ga je za sveštenika rukopoložio mitropolit dabrobosanski Petar Zimonjić, koji će kao i on mučenički postradati.

Foča i Čajniče su 1931. godine izuzeti iz Hercegovačke i pripojeni Dabrobosanskoj eparhiji, a Budimir je prvu parohiju 1932. godine dobio u Čajniču. Naredne godine je premješten u Dobrun, kao paroh crkve Uspenja Presvete Bogorodice, koja je danas manastirska crkva.

Vladimir nije mogao upamtiti oca, ali su mu majka i oni koji su poznavali Budimira, pričali da je bio brižan pastir i da je uživao veliki ugled među parohijanima.

- Majka nam je pričala da je bio dobre ćudi, ne samo majka, sjećam je da je i naš rođak Dejan Šiniković, koji je u Njemačkoj bio doktor anesteziolog, pričao za oca da kada bi išao da sveti vodicu po kućama, a uglavnom su to bile siromašne porodice, nikada ništa nije uzimao, već bi djeci nosio bombone, svi su ga mnogo voljeli - kaže sin Vladimir.

U Klivlendu živi Budimirova unuka Mirjana Damljanović, ćerka od starijeg sina Vasilija, koji je rođen 1938, a premiuno 2015. godine.

Ona za Radio Foču priča da je njen otac u teškim godinama nakon rata morao da prikrije svoje porijeklo, pa je uzeo drugo prezime- Milovanović, sa kojim je studirao bogosloviju u Beogradu, da bi potom pod tim imenom 1966. emigrirao iz Jugoslavije u Ameriku.

- Nakon rata, Vasko, Vladimir i njihova mama preselili su u Zagreb kod tetke, jer su morali da se sklone da ih ne bi ubili, oni su im rekli da će ih ubiti. Tata je odrastao u Zagrebu, a potom je u Beogradu upisao Bogoslovski fakultet pod drugim prezimenom, samo je dekan znao da je on Sokolović, svi ostali su ga znali kao Milovanović. I kada je ovdje došao još uvijek nije bio Sokolović i tek kada sam se ja rodila 1970. godine vratio je prezime Sokolović - kaže Mira, koja je po zanimanju psiholog, a vodi i dječiji crkveni hor.

Mirjana Sokolović pored oca Vasilija, iza njen sin Maksim, ispred diriguje njen suprug đakon Milan Damljanović

Vasilije Sokolović je po dolasku u SAD, u saveznoj državi Indijani, u gradu Geriju kod Čikaga, dirigovao crkvenim horom “Karađorđe”. U tom horu je pjevala i Zagorka Vitković, Amerikanka porijeklom iz Bileće, koja će postati njegova supruga. Za sveštenika ga je 1970. rukopoložio vladika istočnoamerički i kanadski Sava.

Zanimljivo je da su otprilike u isto vrijeme u SAD emigrirali i u istoj crkvi Vaskrsenja Hristovog u Stubenvilu u Ohaju, služili potomci dvojice sveštenomučenika iz Foče- Vasilije Sokolović, sin Sveštenomučenika Budimira, i Nedeljko Grgurević, bratanac Sveštenomučenika Momčila.

Vasilije je, priča njegova ćerka, bio mali kada mu je otac ubijen, a u sjećanju mu je ostalo da je mnogo volio konje i da je bio odličan jahač. Posebno mu se urezala slika iz rata kada je jednog dana Budimir na konju dojahao kući, gdje su živjeli kao izbjeglice.

- Zagrlio je Vasilija i Vlada i rekao im- vi ste moj život, tata se toga sjećao - kaže Mira.

Deda Budimir je bio i muzički obrazovan, dodaje njegova unuka, pa bi nakon službe u crkvi u Dobrunu narodu u porti često svirao violinu. 

- Volio je da svira violinu i što mi je interesantno, kako mi je tata pričao, kada bi  poslije službe pili kafu svirao je napolju dok su se ljudi družili - prisjeća se Mira očeve priče o dedi Budimiru.

Sokolovići u Americi ponosni su i srećni što je Budimir proglašen za sveštenomučenika.  Svečanost kanonizacije u maju 2005. u Žitomisliću predvodio je patrijarh srpski Pavle.

- Cijela familija je bila, bilo je veoma uzbudljivo. Nisam nikad mislio da bi tako nešto moglo da se desi, da će da se završi taj vražji sistem, ta izgubljena istorija - kaže Vladimir, ponosni sin svetog Budimira.

I unuka Mira ističe da je svečani čin kanonizacije za sve njih bio nestvaran.

- Za nas je to bilo nevjerovatno, da je tata nakon svega to dočekao.  Mitropolit dabrobosanski Nikolaj je tada zvao tatu kada su pronađene mošti, tata je bio van sebe. Toliko godina mi smo se molili za dedu, a sad on može da se moli za nas- mi se sada molimo Svetom Budimiru da se moli za nas - rekla je unuka Mira.

     Sokolovići na kanonizaciji u Manastiru Žitomislić

Glavni sveštenik Vrhovne komande JVuO, što se može vidjeti sa sačuvanih fotografija iz rata, na šajkači je nosio krst uokviren lovorovim vijencem- simbol stradanja i vaskrsenja. Isti krst na kojem je, poput Hrista, i zbog Hrista, Budimir razapet i mučenički stradao. I isti Hristov vijenac vječnog života koji psalmopjevac David pominje kada kaže: „Neprijatelje ću njegove obući u sramotu, a na njemu će cvjetati vijenac njegov“.

Od 2005. godine, u kalendaru Srpske pravoslavne crkve, 11. jula po novom kalendaru, odnosno 28. juna po starom, molitveno se proslavljaju Sveštenomučenici dabrobosanski i mileševski, među kojima i Sveštenomučenik Budimir Sokolović.

SVEŠTENIČKA TRADICIJA NASTAVLjENA I U AMERICI

Budimirov unuk, Mirjanin brat, Teodor Sokolović danas je đakon u Čikagu i 43. je svešteno lice među Sokolovićima, još od patrijarha Makarija.

- Budimir je bio 41, moj otac Vasilije 42, a brat Teodor 43. svešteno lice iz naše loze - ponosna je Mira na svoje porijeklo.

Time je nastavljena porodična tradicija, koju je još polovinom 16. vijeka započeo prvi patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije Sveti Makarije Sokolović, a nastavili patrijarsi Antonije, Gerasim i Savatije.

Kako to pamti porodično predanje, majka potonjeg Mehmed paše Sokolovića, kada su joj Turci nasilno odveli sina zarekla se da će svaka generacija Sokolovića dati pravoslavnog sveštenika.

NESPORAZUM OKO MJESTA ROĐENjA

Za Budimira Sokolovića čak i u Foči malo ko zna da je iz nekadašnje fočanske Srpske varoši, iz svešteničke porodice koja stotinama godina živi u tom kraju. Na zvaničnoj internet stranici Mitropolije dabrobosanske, i u više drugih izvora, stoji da je rođen 1910. godine u Tegarama kod Srebrenice, i da je, što je netačan podatak, završio Bogosloviju u Cetinju. S obzirom da su matične crkvene knjige u Foči uništene 1945. nije lako pronaći vjerodostojne podatke o njegovom rođenju. Njegovi potomci u Americi znaju da je rođen 5. aprila 1910. u mjestu Tegare, za koje nikad nisu ni postavljali pitanje gdje se nalazi, jer su smatrali da je kod Foče u kojoj i danas živi njihova rodbina.

Sin Vladimir navodi i podatak da su Budimirovi roditelji Lazar i Darinka cijelo vrijeme živjeli u Foči, gdje su držali hotel, odnosno manje prenoćište.  U fočanskoj matičnoj službi mogu se naći podaci da su u Foči rođeni Budimirov otac Lazar 1870, majka Darinka, iz fočanske porodice Zečević, 1884. i sestra Rada 1906. godine, koja se udala nakon rata, pa je tada i dala podatke o sebi i roditeljima.

Na fočanskom groblju Božovac nalazi se spomenik Budimirovog tri godine mlađeg brata Sokrata, na kojem piše da je rođen 1913. u Foči, a preminuo kao đak Gimnazije u Sarajevu 1930. Tu su, prema kazivanju Budimirovih rođaka iz Foče, sahranjeni i njegovi roditelji, ali ne postoji nadgrobni spomenik, a drveni krst je istrulio.

Budimirov sin Vasilije Sokolović na groblju Božovac u Foči kraj spomenika svom stricu Sokratu

Iz svega se moglo zaključiti da je Budimir, čiji su svi članovi porodice rođeni u Foči i to sestra četiri godine prije, a brat tri godine poslije njega, mogao biti rođen van ove opštine samo nekom slučajnošću, a onda se pojavio podatak iz matičnog ureda u Dobrunu, do kojeg se došlo naknadnim uvidom u originalne matične knjige, koji bi mogao razriješiti dilemu.

Kako stoji u knjizi umrlih, na osnovu rješenja Sreskog suda u Višegradu, 3. avgusta 1957. upisano je da je sveštenik Budimir Sokolović rođen u Foči 1910. godine, a preminuo u Dobrunu 15. maja 1945. godine.

Umrli list izdat je na zahtjev njegove supruge Desanke, a to što je mjesto smrti pogrešno upisano nije slučajno, jer se tada nije smio pominjati zločin kod Miljevine.

Može se samo pretpostaviti koliko je Desanka imala hrabrosti i odlučnosti, pa da se za pravo na dostojanstvenu smrt svog supruga i upis u knjigu umrlih izbori putem Sreskog suda.

Zabunu u svemu stvara naziv sela Tegare, koji u više izvora stoji pored njegovog imena bez dodatnih podataka o srezu ili opštini, a koje navode i njegovi potomci. Selo sa tim imenom postoji kod Bratunca i kod Rudog. U neposrednoj blizini Srpske varoši u Foči, u kojoj su Sokolovići živjeli u vrijeme Budimirovog rođenja, nalazi se selo Vrantegovi, pa nije isključeno da je zbog sličnosti dvije riječi zamijenjen nazivom Tegare.

Fočak Siiša Ćebović, čija je porodica u kumovskim vezama sa Sokolovićima, kaže da su dobro poznavali Budimirovu sestru Radu, koja je nakon udaje živjela u Beogradu. On tvrdi da je Budimir rođen u Foči, najvjerovatnije u Vrantegovima, a da je greškom upisano Tegare. 

U ovom kratkom istraživanju tačnog mjesta Budimirovog rođenja treba ipak ostaviti rezervu, dok bar još jedan vjerodostojan izvor, bilo crkveni, bilo državni, ne potvrdi ono što piše u dobrunskom matičnom uredu- da je rođen u Foči. U svemu je neupitno da je Budimir iz fočanske porodice i da je odrastao u Foči, a ukoliko je zaista rođen u selu kod Bratunca ili kod Rudog, to je moglo biti samo igrom slučaja, smatraju i njegovi potomci u Americi i rodbina u Foči.

Ne treba isključiti ni mogućnost da je njegov deda bio sveštenik sa parohijom kod Srebrenice, pa da su se roditelji privremeno zatekli u tom kraju.  Sin Vladimir navodi i da je, prema kazivanju njegove majke, u kožu ukoričena porodična knjiga, stara nekoliko stotina godina, a u kojoj je bilo zapisano porodično porijeklo, u ratu izgorjela u kući u Dobrunu. U toj kući za vrijeme rata Nijemci su imali skladište municije i u paljevini je sve uništeno.

ZAVRŠIO BOGOSLOVIJU U PRIZRENU

U Bogosloviji na Cetinju ne postoje podaci da je tu školu pohađao Budimir Sokolović, ali zato postoje u Bogosloviji u Prizrenu. Na spisku bogoslova koji su završili školu u Prizrenu 1931. godine, pod rednim brojem 958 stoji ime Sokolović Budimir, što se poklapa sa podacima koje navodi Budimirov sin Vladimir. U Budimirovoj biografiji na sajtu Mitropolije dabrobosanske greškom stoji da je završio Bogosloviju na Cetinju.

Kraj prvog dijela