Jadarit je mineral koji je prvi put u Srbiji naučno priznat 2006. godine.

On u sebi sadrži litijum, natrijum i bor silikat, a ime je dobio po oblasti Jadar kod Loznice, u kojoj je prvi put otkriven.

To je tada nazvano otkrićem od svjetskog značaja, a sam mineral je čak prozvan srpskim kriptonitom, zbog sličnog sastava sa ovim mineralom, koji je postao poznat po filmovima o Supermenu. 

Priča o jadaritu, odnosno litijumu ponovo je aktuelizovana u posljednjih nekoliko godina, jer je ova ruda, globalno gledajući, postala jedna od najvrednijih i najtraženijih zbog upotrebe u proizvodnji baterija za mobilne telefone, električne automobile i prenosne računare.

Litijum, koga mnogi danas nazivaju i “bijelim zlatom”, postao je poput nafte s kraja 19. vijeka kada je ona u to vrijeme bila glavni pokretač industrijske revolucije u svijetu. Upotreba litijuma posebno je aktuelizovana zbog sve većih klimatskih promjena.

PRIMJENA I NALAZIŠTA

Pametni telefoni, računari, električni bicikli, električni automobili, kućna i industrijska skladišta električne energije za solarnu energiju - svi koriste litijum-jonske baterije.

Rastuća potražnja širom svijeta u oblasti fotonaponske energije učinila je litijum najtraženijom sirovinom u svijetu. On je inače najlakši metal na zemlji i ima najmanju gustinu od svih čvrstih elemenata u normalnom stanju.

Zemlje Evropske unije žele da do 2050. godine pređu sa fosilnih goriva na obnovljive izvore energije, ali za proizvodnju električnih vozila, punionica, vjetroelektrana i fotonaponskih sistema potrebne su sirovine poput olova, bora, bakra, kobalta, nikla, cinka i litijuma. I to u značajnim količinama.

Prema prognozama, očekuje se da će se globalna potražnja za proizvodnjom litijum-jonskih baterija do 2028. godine povećati za oko deset puta. Da bi se to i podmirilo sa sirovinama, trebalo bi da se iskopa oko 1,6 miliona tona litijuma.

Što se tiče nalazišta, donedavno se pretpostavljalo da u svijetu postoji oko 60 miliona tona litijuma, od čega 14 miliona može da se ekonomski eksploatiše.

Međutim, zbog ogromne potražnje intenziviran je i istraživački i razvojni rad na svim nivoima. Nova istraživanja utvrdila su da postoji oko 90 miliona tona litijuma na svjetskom nivou. 

NALAZIŠTA

U Srbiji se nalaze znatne rezerve ove vrijedne rude, koje se procjenjuju na oko 1,2 miliona tona, odmah iza Češke, Njemačke i Ukrajine, u kojoj se nalaze najveća svjetska nalazišta, koja se procjenjuju na više od 40 miliona tona, od čega trećina na području današnjeg Donbasa.

Širom Evrope pokreću se razni projekti vezani za ovu rudu, a pogotovo unutar zemalja članica Evropske unije, koje na ovaj način žele, kako kažu, smanjiti svoju zavisnost od kineskog litijuma.

Kina je po rezervama ove rude odmah iza pomenute Ukrajine, Bolivije, Argentine, Čilea i Australije. 

Evropska unija je inače jedan od najvećih svjetskih potrošača litijuma, ali ga ne proizvodi, već uvozi. Zbog toga raste pritisak u Evropi da samostalno razvija sopstvena nalazišta litijuma, kao i da se sirovina za litijumske baterije proizvodi lokalno.

Stručnjaci poput dobitnika Nobelove nagrade za hemiju Majkla Stenlija Vitingema očekuju da će litijum ostati nezamjenjiv u ekonomskoj proizvodnji dugovječnih baterija još najmanje deceniju. U ovom trenutku, u Evropi je u različitim fazama razvoja više od 15 projekata koji se tiču eksploatacije litijuma u preko deset zemalja.

Među njima, je i Srbija, a projekat “Jadar” mogao bi da bude od suštinskog značaja za evropsku šemu snabdijevanja u pogledu nezavisnosti od Kine. Da bi se to postiglo, Evropa mora da eksploatiše i sopstvena nalazišta litijuma, kojih ima u više država na Starom kontinentu. Kandidati su, između ostalih, Njemačka, Austrija, Češka, Francuska, Češka, Velika Britanija i Portugalija, ali i Republika Srpska i pomenuta Srbija.

PROJEKTI

Projekat “Volfsberg” u Koruškoj, 270 kilometara jugozapadno od Beča, do sada je nekoliko puta odlagan, dok u Njemačkoj sa iskopavanjem ove rude planiraju tokom naredne godine. U Francuskoj su već zaživjeli neki projekti. Planirano je da se do 2028. ova proizvodnja dodatno poveća, zbog potreba tržišta.

Poznato je da postoji 60.000 tona rezervi litijuma uskladištenih na teritoriji Portugalije. To je trenutno jedina zemlja u Evropi u kojoj se litijum aktivno promoviše, ali za industriju keramike i stakla. U Čileu, na primjer, ogromno ležište litijuma leži u slanim jezerima pustinje Atakama.

U Australiji, s druge strane, litijum se kopa, otprema u Kinu, tamo prerađuje za dalju upotrebu uz veliku potrošnju energije i zatim izvozi širom svijeta.

Na osnovu dosadašnjih istraživanja, procijenjena vrijednost rudnih bogatstava Republike Srpske iznosi 15 milijardi evra. Dobar dio toga nalazi se na prostorima Majevice, gdje su otkrivene rude magnezijuma, bora, kalijuma i litijuma.

Prema posljednjim procjenama, na području ove planine, na površini od oko 25 kvadratnih kilometara, nalazi se oko 1,5 miliona tona litijevog karbonata, 14 miliona tona borne kiseline, 35 miliona tona kalijuma i 94 miliona tona magnezijevog sulfata.

Ukoliko se realizuje ovaj projekat, rudnik bi mogao godišnje zarađivati oko milijardu evra i otvoriti 1.000 direktnih i više od 3.000 indirektnih poslova. Projekat ima za cilj izvoz oko 10.000 tona litijum-karbonata godišnje do 2032. godine - dovoljno za proizvodnju između 150.000 i 200.000 punjivih baterija.

Stručnjaci ukazuju da se radi o količinama koje bi se mogle eksploatisati u narednih 50 godina.

Iako se radi o velikoj razvojnoj šansi za Srpsku, mnogi na ovaj projekat ne gledaju blagonaklono, protiveći mu se, jer smatraju da bi on mogao donijeti mnoge ekološke probleme lokalnom stanovništvu. Slična priča je i u Srbiji. Nalazište u dolini rijeke Jadar smatra se jednim od najvećih u Evropi, ali borci za zaštitu doline rijeke Jadar su kategorični - ne smije se dozvoliti otvaranje rudnika na ovom području.

EKOLOGIJA

Da li postoji ekološki prihvatljiva eksploatacija litijuma? Ekolozi smatraju da je globalna ekstrakcija litijuma veoma kontroverzna. Glavne kritike su velika potrošnja vode u proizvodnji i visoka emisija ugljen-dioksida zbog dugih puteva isporuke.

Stručnjaci navode da je rudarstvo uvijek imalo neke svoje negativne efekte po okolinu, ali i da se oni u današnje vrijeme mogu svesti na minimum. Ističu da postoji mnogo načina za implementaciju održivog rudarstva i rudarskih operacija. Da bi se to osiguralo trebalo bi, prije svega, postaviti odgovarajuće regulatorne okvire i rudarske standarde.

Profesor Rudarsko-geološkog fakulteta u Beogradu Aleksandar Cvjetić, jedan od naučnika koji je radio na izradi Studije o uticaju projekta “Jadar” na životnu sredinu kaže da je, pored njega, još stotinak stručnjaka radilo na raznim analizama, modeliranjima, istraživanjima i da je struka jasno pokazala da se litijum može otkopavati. Kako je pojasnio, ovaj proces bi se odigravao u zatvorenim, kontrolisanim uslovima i praktično sve što ostane u procesu proizvodnje, bilo da su gasovi, otpadne vode, maksimalno se koristi i prerađuje.

Kada su u pitanju tvrdnje ekologa, da postoji velika opasnost od sumporne kiseline koja je veliki zagađivač, a koja se koristi u procesu prerade litijuma, inženjer rudarstva, profesor doktor Dinko Knežević objašnjava da se kod takvih navoda ignoriše činjenica da je sumporna kiselina najprodavanija hemikalija na svijetu. Kako kaže samo se u Boru proizvodi oko 700.000 kubnih metara sumporne kiseline.

Oni je proizvode, lageruju u svojim skladištima, transportuju i prodaju. U projketu “Jadar”, navodi on, neće se koristiti ni pola te sumporne kiseline koja se u Boru proizvede. Ono što mu najviše smeta jeste to što su protivnici ovakvih i sličnih projekta po struci pravnici i ginekolozi.

Prema njegovim riječima, suština je da je rudnik podzemni. Otkopava se na nivou od 400 pa do skoro 700 metara. To je, kaže, toliko velika dubina da bi na površini bilo većih negativnih efekata, dodajući da su naučne i stručne analize ovog projekta, i njegovog eventualnog negativnog djelovanja po okolinu, dostupni svima onima koji žele to pročitati.

Slično mišljenje ima i inženjer rudarstva Stjepan Mitrović. Tvrdi da nema nijedne opasnosti od iskopavanja litijuma. Smatra da je ovo velika šansa za Srbiju da se uz pomoć litijuma proizvede čista zelena energija koja neće imati nuspojave.

RAZVOJNA ŠANSA

Prema riječima Darka Obradovića iz Centra za stratešku analizu, autora knjige “Uticaj litijuma na stratešku bezbjednost Srbije”, litijum je u centru velike zelene utakmice koja strateški određuje pravac razvoja neke države u pogledu energenata, privrede, inovacije i tehnologije u 21. vijeku.

Navodi da Srbija ima mogućnost da proizvede čak 58.000 tona litijum-karbonata godišnje i na taj način postane vrlo značajan geopolitički igrač na evropskom kontinentu.

Litijum je, ističe, nafta 21. vijeka iz razloga što je nafta ranije bila pogonsko gorivo za čitavu automobilsku, kao i vojnu industriju, ali i ekonomiju mnogih zemalja. Ranije su se zbog nafte vodili ratovi, a danas će, smatra on, oko litijuma.

- Norveška je s naftom postala socijalno i ekonomski odgovorna zemlja upravo zato što je imala komparativnu prednost u odnosu na mnoge države i zahvaljujući nafti je zadovoljila ostale potrebe svog stanovništva. Zato je litijum strateška sirovina i zato je u centru velike zelene utakmice koja se meri trkom za kosmos u 20. veku - poručio je Obradović.

Ekonomista Mihailo Gajić kaže da je savršeno jasno da ovakav ili sličan rudarski projekat donosi mnogo značajniji ekonomski benefit od poljoprivrede ili bilo čega što se može raditi na tom zemljištu.

Jedan od velikih ekonomskih mitova, navodi, da je poljoprivreda jedna od razvojnih šansi, bilo koje zemlje. Dodaje da ne postoji nijedna zemlja koja ima visoke dohotke, počevši od Njemačke i Holandije do SAD, a da im poljoprivreda igra ključnu ulogu. Oni svoje bogatstvo, pojašnjava on baziraju na visokoproizvodnim tehnologijama, industriji i uslugama i to je neki put koji bi Srbija trebalo da slijedi.

Donbas

Koliko je litijum globalno gledajući strateška ruda, može se vidjeti i iz izjava pojedinih zapadnih političara, koji poručuju da se Rusiji ni po koju cijenu ne smije dozvoliti da u potpunosti ovlada regijom Donbas, jer na tim prostorima postoje ogromne količine litijuma, koji bi Evropa mogla da iskoristi da ubrza svoju energetsku tranziciju.