Miloš Crnjanski svojim svijetloplavim očima ukočeno zuri u cijev pištolja, iz koje će svakog časa ka njemu poletjeti smrtonosno tane. Pištolj u ruci drži Tadija Sondermajer i mirno nišani.
Sekunde su kao vječnost. Posmatrači, nijemi i zaleđeni od straha, iščekuju najgore. Pištolj zagrmi kao grom. Na obližnjem jasenu čavke se uznemiriše i zakreštaše, na sreću to je bila jedina posljedica Tadijinog pucnja, on je prethodno skinuo monokl, kratko rekao: “je renonce” (odustajem) i podigao cijev ka sinjem jesenjem nebu.
To bijaše konačan epilog dogovorenog dvoboja u kojem je Crnjanski pucao prvi i promašio. Smrt je odlučila da tog 6. septembra 1926. ne bude prisutna u šumarku ispod Vršačke kule. A sve je počelo banalnom raspravom o nabavci aviona, tad padoše i teške riječi, pa se posvadiše ljuto. Mlađani novinar, potonji veliki književnik, inače vrlo prgav mladić, tad je na dvoboj pozvao čak pet srpskih oficira, od kojih je jedan prihvatio da brani čast po tom starom viteškom običaju. Kapetan Sondermajer nije bio makar ko, nosio je epitet srpskog heroja iz prethodnih ratova i važio za “prvo krilo” Kraljevine. Njih dvojica su do te glupe rasprave bili bliski drugovi i saradnici. Tadija je bio pokretač revije “Naša krila”, a Miloš kao veliki zaljubljenik u avijaciju, njen urednik.
Beogradska čaršija još je pričala o raznim verzijama ovog dvoboja, kada je šest mjeseci kasnije Sondermajer ponovo uzburkao duhove prestonice, ali i cijele Kraljevine. Naime, on je sa kolegom pilotom Leonidom Bajkom, “bijelim Rusom”, napravio istorijski podvig, realizujući prvi u istoriji transkontinentalni let na relaciji Pariz - Bombaj, kojim su se upisali u svjetsku istoriju avijacije. Poduhvat je izveden, za to vrijeme jednim od najboljih aviona, tipa “potez 25”, sa motorom “Loren Ditrih” od 330 kW. Let je trajao 11 dana i u etapama je pređeno 14 hiljada kilometara, sa ukupno 89 sati efektivnog leta i sa prosječnom brzinom od 166 km/h. Na povratku iz Indije 8. maja te 1927. na zemunskom aerodromu dočekala ih je masa od oko 40.000 razdraganih Beograđana. Frenetične ovacije su se prolomile, a kape i šeširi su poletjeli uvis, kada se aeroplan sa oznakom kraljevskog RV prizemljio na travnatu pistu. Štampa je ove heroje dizala u nebesa, a strane agencije su događaj ispratile kao svjetsku senzaciju. Nije to bila mala stvar, Čarls Lindberg će samo 12 dana kasnije na svom “Duhu Sent Luisa” preletjeti relaciju Njujork - Pariz za 33 sata i 29 minuta. Avijacija je na velika vrata ulazila na svjetsku pozornicu.
Otkud među Srbima
Ko je, u stvari, bio ovaj briljantni pilot stranog prezimena i otkud on među Srbima? Sve je počelo ovako. Poljski hirurg dr Roman Sondermajer 1886. dolazi iz Krakova u Beograd da bi osnovao srpsku vojnu hirurgiju, a kasnije vršio najviše funkcije u sanitetu Vrhovne komande. Po jednim izvorima ova porodica je njemačko-poljskog porijekla, dok se u knjizi “Znameniti Jevreji Srbije” Roman Sondermajer navodi kao pripadnik tog naroda. U Beogradu se ženi Stanislavom Đurić, kćerkom generala Đurića, ministra vojnog, dugogodišnjom čelnicom Kola srpskih sestara. U tom braku dobijaju tri sina Tadiju, Vladislava i Stanislava, te kćerku Jedvigu. Sva djeca su krštena kao pravoslavni Srbi, a Roman za krsnu slavu bira Sv. Spiridona. Tadija Sondermajer rođen je 19. februara 1892. prije ravno 130 godina. Poslije završene 2. beogradske gimnazije 1910. studira arhitekturu u Hajdelbergu, gdje ga zatiče početak Prvog balkanskog rata. Hitno se vraća kući, da bi se zajedno sa bratom Vladimirom prijavio u dobrovoljce. Iz rata 1913. izlazi sa činom konjičkog potporučnika i Medaljom za hrabrost. Počinje Veliki rat 1914. i cijela porodica, nadahnuta iskrenim patriotizmom, od prvog dana stade na branik otadžbine. Otac vojni hirurg, majka i sestra ratne bolničarke, a njih tri brata neposredno u borbi. Najmlađi Stanislav je faktički pobjegao od kuće da bi se sa nepunih 16 godina upisao u dobrovoljce. Poginuo je kod Dobrića u čuvenoj Cerskoj bici 16. avgusta, samo nekoliko dana nakon što mu je majka umrla zarazivši se tifusom. Kada je Srbija krajem 1915. poklekla u neravnopravnoj borbi, napadnuta sa tri strane, vojska i dio naroda prolazi tragičnu albansku epopeju. U kolonama mučenika po zavejanim bespućima kreću se i Sondermajeri. Kasnije na solunskom frontu braća prelaze iz konjice u ratnu avijaciju i završavaju potrebnu avio-izviđačku obuku. Tadija biva raspoređen u 82. eskadrilu “Vertekop”. Odmah prolazi i pilotsku obuku i počinje sa borbenim letovima, ističući se vještinom i srčanošću. Vojvoda Stepa Stepanović ga javno pohvaljuje: “ ... poručnik Sondermajer je već dao mnogobrojne dokaze svoje hrabrosti, hladnokrvnosti, odgovornosti i gotovosti ...” Iznenada Tadija dobija malariju i biva prebačen na liječenje u Francusku.
Jednom “zaražen” letenjem on ni tu ne miruje, prekida liječenje još u početnoj fazi i uči pilotsku školu u Pou, a kao najbolji u klasi svršiće potom i visoku školu avio-gađanja u Kazou. Na lični zahtjev raspoređen je tada u čuvenu Ganimarovu eskadrilu “Rode”, u kojoj su letjeli slavni Rolan Garos i legendarni “as des as” Rene Fonk. U eskadrili mu pri dolasku iskazuju veliku počast kao oficiru herojske srpske vojske, a on od ushićenja ne može oka sklopiti, a u dnevniku zapisao: “Tu noć sam od uzbuđenja ljubio svoje srpske epolete.” Na vijest da je postao pilot-lovac na zapadnom frontu, ponosni ali brižni otac Roman mu tih dana piše: “Neka te Bog čuva, to je jedino što umem i mogu da kažem /.../ znam da si hrabar vojnik, oduševljen Srbin i da se svesno boriš za našu pravednu stvar...”
U to vrijeme u sektoru Verdena “Rode” se svakodnevno tuku sa “Letećim cirkusom”, eskadrilom famoznog letačkog asa Manfreda Rihthofena, zvanog Crveni baron. Mlađani srpski pilot i tu ubrzo pokazuje svoje karakterne i letačke kvalitete, sposobnost da izvrši težak izbor u kritičnim situacijama, pa sa tri vazdušne pobjede postaje vođa samostalne grupe. Potajno se nadao da će u nekom trenutku preko nosa svog aparata ugledati trokrilni foker jarko crvene boje, kako bi podijelio megdan sa nenadmašnim njemačkim asom. Jer kako reče Robin Oldst: “Pilot-lovac to je životni stav, to je drskost i agresivnost, to je samopouzdanje, to je rivalstvo.” Tadija i Manfred rođeni su iste godine, s tim da je Srbin bio stariji 72 dana. Rithofen je smrtno pogođen 21. aprila 1918. i crveni “drajdeker dr 1” je završio svoj slavni let, a tačno mjesec dana kasnije, 21. maja Tadijin aparat “spad 13”, kao leteća buktinja naglo je gubio visinu, vukući za sobom crni rep dima. No, ipak, je uspješno prizemljen njegovom sigurnom rukom. On je tom prilikom zadobio strašne opekotine nogu i tijela, liječenje i operacije su potrajale dugo.
Povratak u Beograd
Po okončanju rata Tadija završava studije u Parizu i vraća se u Beograd kao prvi aeronautički inženjer u zemlji. Srbija se prilično brzo oporavljala od užasnih posljedica stradanja i razaranja, svi su jedva dočekali blagosloveni mir. Bilo je to vrijeme ludih 20-tih, kada je u svijetu poslije krvavog rata zavladala prava euforija i oslobođena nevjerovatna energija, koja je dovela do dramatičnih promjena u društvu. Javlja se nova popularna kultura, sa prvom seksualnom revolucijom. Uz fascinantnu pojavu filma, svira se džez, nose bubiko frizure, sve je šljaštilo i vrištalo. Automobilisti su smatrani opasnim šmekerima, ali sve je to “luk i voda” prema nebeskim vitezovima, koji su doživljavani kao neka polubožanstva, te nove religije zvane avijacija, a Tadija je bio jedan od njenih apostola. Pored sve slave ratnog veterana, bio je to čovjek privlačne spoljašnosti, elegantnog stila, rafiniran i prijatan u ophođenju, spoj pariskog šlifa i neke srpske ratničke muževnosti. Gdje god bi se pojavio, mamio je uzdahe beogradskih dama. Slava često navodi čovjeka da se bezbrižno i lakomisleno ponaša, ali on se nije ljuljuškao na lovorikama. Sanjao je da avijaciju stavi u službu života, na korist svog naroda i države, kako se to već radi u naprednom svijetu. To će ga natjerati da se oproba i kao poslovan čovjek. Najprije je sa prijateljima pilotima 1921. osnivao Srpski aeroklub, koji je prerastao u Kraljevski SHS, u njemu će biti potpredsjednik sve do 1941., pri čemu je funkciju predsjednika prepuštao Arčibaldu Rajsu, potom i knezu Pavlu Karađorđeviću, a tek rođeni prestolonasljednik Petar postao je pokrovitelj kluba. Godine 1923. Tadija se zadužuje i otvara fabriku avio-guma u Knez Danilovoj ulici. Potom sa ratnim drugovima pokreće preduzeće “Morava” za nabavku aero-nautičkog materijala. Konačno 1926. osnovaće i kompaniju za vazdušni saobraćaj “Aeroput”, u kojoj će biti generalni direktor sve do 1946, kada je ugašena. Pomenuti let Pariz - Bombaj bio je u funkciji promocije i popularizacije te kompanije, kako bi se što prije unovčile njene akcije, koje su ubrzo “planule k'o alva”, pa su kupljena četiri nova “poteza 29”. Važni akcionari zapadno od Drine bili su Srpska banka iz Zagreba, Privredna banka i Srpsko-amerikanska banka iz Sarajeva, pa čak i “Gajret”, muslimansko kulturno-prosvetno društvo. Kompanija će biti ponos države sa velikim ugledom u Evropi. Imaće 1939. flotu od 14 aviona, među kojima 7 najmodernijih “Lokida” i letjeti na 17 domaćih i stranih linija, a čak će proizvesti i vlastiti avion “MMS-3”.
Spiritus movens
Aeroklub osniva i prvu civilnu pilotsku školu i pokreće niz manifestacija za popularizaciju sportske avijacije. U septembru 1928. organizuje se međunarodna vazduhoplovna utakmica, a godinu dana kasnije veliki aeromiting. Razni aeroklubovi sa vlastitim avionima niču kao gljive poslije kiše, ništa se ne dešava bez Tadijinog dominantnog uticaja, on taj je spiritus movens. Srbija leti, đavo je odnio šalu, kad se pojavljuju i prve žene piloti Danica - Dženi Tomić, Zagorka Plećević i mnoge druge kao čuvena Marija Dražanović-Đorđević, koja je poletjela sa nepunih 15 godina. Do kraja tridesetih u Srbiji će raditi šest fabrika aviona i dvije avio-motora, sa licencama za najbolje aeroplane tog vremena. Na međunarodnom avio-takmičenju u Plzenu 1931. avion sa srpskom trobojkom i kosovskim bijelim krstom na krilima, za čijim je komandama bio major Sondermajer, svojim pogibeljnim letom ostavljao je bez daha posmatrače. U žestokoj konkurenciji više evropskih zemalja, on tada osvaja prvo mjesto i nagradu predsjednika Češke Republike. Time potvrđuje svoju visoku letačku klasu i pripadnost pilotskoj eliti Evrope i svijeta. Tadija je bio istaknuta javna ličnost velikog ugleda, nosilac najviših domaćih i stranih odlikovanja. Dugo godina je raznim povodima vršio dužnost ličnog kraljevog izaslanika. On je i dugogodišnji delegat u Međunarodnoj vazduhoplovnoj federaciji FAI, gdje je od 1935. pa sve do 1946. bio na funkciji potpredsjednika. Pred sam Drugi svjetski rat Tadija u činu pukovnika ratne avijacije preuzima transportni puk, ali aprilski slom je bio neizbježan. I njegovog brata Vladislava rat zatiče na dužnosti komandanta vazduhoplovnog puka u Rajlovcu kod Sarajeva, gdje pada u zarobljeništvo (umro u Londonu 1956.). U toku rata Gestapo hapsi Tadiju i njegove maloljetne sinove Stanislava i Mihaila, no nekako se uspijevaju izvući. Krajem rata njegovi sinovi stupaju u kontakt sa Dražinom vojskom, da bi učestvovali u operaciji “Halijard” na spasavanju američkih pilota. Iako se 1944. Tadija priključio oslobodiocima Beograda i ponudio kao pilot dobrovoljac, dva dana po oslobođenju OZNA ga hapsi zajedno sa sinovima i prijeti im likvidacija. Sav njegov grijeh je bio u tome što je bio blizak Dvoru i odano služio otadžbini. Supruga Milica danima opsjeda kancelariju Leke Rankovića i nekim čudom uspijeva ga umoliti da ih, poslije godinu dana zatvora, puste na slobodu. Vlasti kasnije čine i jedan “dirljiv” gest dozvolivši mu da radi u jednoj građevinskoj firmi, ali mu je najstrože trajno zabranjuje bilo kakva djelatnost u avijaciji i čak bilo kakvo pominjanje svoje predratne uloge. “Pribila orla zla godina ...” Ali i takav status se može smatrati velikom srećom jer lako se mogao naći među 72 kraljevska vojna pilota koje su krajem oktobra te 1944., bez ikakve krivice i suda, streljali komunisti u selu Jabuka kod Pančeva.
I umjesto poštovanja i zahvalnosti pioniru i rodonačelniku, civilne i sportske avijacije, kao i mogućnosti da se iskoristi njegovo ogromno znanje i međunarodni ugled i veze, Tadija je potpuno skrajnut iz javnog života i gurnut u duboku anonimnost. Komunisti su bili majstori da čovjeka bukvalno pobrišu, kao da nikad nije ni postojao. Mnogo godina kasnije, 1967. kad je sjećanje na ovog izuzetnog čovjeka već skoro sasvim izbledjelo i kad je njegovo zdravlje već bilo potpuno narušeno, nekoliko čestitih ljudi iz JAT-a, daleko od očiju javnosti učinilo je jedan hvale vrijedan gest. Naime na 40-godišnji jubilej od formiranja “Aeroputa” uručili su mu buket sa 40 ruža i nešto novca. Nedugo potom, 10. oktobra te godine njegova duša je poletjela u plave nebeske visine, tamo gdje joj je Stvoritelj odredio mjesto i ovog i onoga svijeta. Stavljena je tačka na jednu veliku priču dostojanstva, odvažnosti, samoprijegora, dužnosti i odanosti, priču koja bi mogla poslužiti kao predložak za uzbudljiv roman ili filmsko platno.
Petar Marinović
Slava još jednog Srbina - letača vinula se u neslućene visine. Petar Marinović, unuk srpskog političara i predsjednika vlade Jovana Marinovića, rođenog Sarajlije, peti je po rangu pilot francuske avijacije po uspješnosti u Velikom ratu. On je još kao maloljetan počeo sa borbenim letovima i za posljednjih 14 mjeseci rata trijumfovao u 25 vazdušnih pobjeda, a još 5-6 je bilo nepotvrđenih, štampa ga je naprosto obožavala. General Vijemen za njega je rekao: “Zbog ovog dječaka čovjek naprosto mora zavoliti avijaciju.” Na ploči njegovog groba u Per la Šezu piše, “Poručnik Pjer Marinović, avijatičar, najmlađi as Velikog rata sa 25 zvaničnih pobjeda, dobitnik Legije časti viteškog stepena, Vojne medalje, Ratnog krsta sa 14 palmi. Žrtva hrabrosti i ljubavi za otadžbinu.” Petar Marinović je ujedno i najuspješniji pilot - Srbin svih vremena.
Piše: Dragan Mijović
