Ono što se desilo 7. decembra 2020. u srednjovjekovnom manastiru Glogovac kod Šipova uzbudilo je javnost u Republici Srpskoj. Stari monah Stefan nađen je izboden nožem do smrti. Ovaj slučaj podsjeća na jednu odavno zaboravljenu priču o ubistvu u manastiru Tvrdoš. Tog 27. avgusta 1953. godine, uoči manastirske slave Velike Gospojine, u trpezariji konaka nađen je zaklan iguman Sava (Lisjak).

Ovaj stari jeromonah porijeklom iz mjesta Ivankova kod ruskog grada Voronježa, jedva izvukavši živu glavu pred boljševičkim pogromom, zajedno sa hiljadama “bijelih Rusa”, pronašao je utočište u Kraljevini Jugoslaviji. U ta teška poratna vremena manastir je bio u jadnom stanju, bratstvo pobijeno ili rastjerano, crkva oštećena, konaci zarušeni, imovina uništena. Starac - iguman je sa jednim monahom i manastirskim đakom činio podvižničke napore da održi slabi plamičak života u ovom duhovnom pribježištu. No, poslije ovog zločina i taj se plamičak ugasio i manastir potpuno zapustio.

Nastupi neko teško ćutanje, jedni ne htješe, a drugi ne smješe otvarati ovu temu. Zločin nikad nije rasvijetljen, a sumnja u nevinost vlasti tinjala je u narodu, mada je sve slabija bivala nada da će istina jednom, kao i Trebišnjica, ispod zemlje izbiti na svjetlost dana.

Uz ovo ubistvo vezivana je i smrt Davida (Ivankovića), jeromonaha tvrdoškog, koji kao zdrav 38-godišnjak na prečac preminu u januaru 1952. Vjerovalo se da je otrovan i ovaj kaluđer, ruski stradalnik, kao i iguman Sava, sa kojim počiva u istom grobu. Da bismo shvatili izvore ovih sumnji, moramo se vratiti u 1941. godinu na grozomorne događaje iz vremena kada su revolucionarne snage zavele okrutni teror protiv svojih sunarodnika, po principu “ko nije sa nama, taj je protiv nas” i on je “klasni neprijatelj”, koji se mora likvidirati ili tako surovo zgaziti da se ne smije ni javiti da je živ.

Zlo zavlada i zametnu se “krvavo kolo hercegovačko”, kako reče jedan naš istoričar. Odmah s proljeća 1941. ustaško zvjersko divljanje poprimi stravične razmjere, prijeteći biološkom istrebljenju Srba. Prvi se na udaru nađoše najviđeniji Srbi, a uz njih i pravoslavno sveštenstvo. Oni koji su uspjeli izbjeći ustaški nož rano se ponadaše da su spaseni, jer uskoro ta ista ciljna grupa dođe i pod stravičan udar komunista, a čak je i način egzekucija upadljivo ličio na ustaški. Pripadnici takozvane pete kolone i velikosrpske klike bacani su živi u jame po Trebinjskoj šumi, Svitom dolu, Pribilovoj jami, Golubnjači, jami Duboko i drugim, a vršena su i druga ubistva u Ljubomiru na Radačkom brijegu.

Prema crkvi su ispoljavane neskrivene zle namjere, pa su pripadnici jugoslovenskog NOP-a na najsvirepiji način umorili 482 pravoslavna sveštenoslužitelja, pri čemu su pojedini hercegovački revolucionari bili među najagilnijim. Pomenućemo samo dva-tri brutalna zločina nad monaštvom trebinjskog kraja. Dana 23. decembra 1941. u Trebinjskoj šumi motkama su smrskani udovi, kičme i glave svetih mučenika igumana Lukijana i monaha Maksima i Evgenija iz manastira Duži. Na Badnji dan 1942. godine bačen je u jamu Teofan Beatović, jeromonah manastira Kosijerevo, a 14 dana kasnije, na Jovanjdan, takođe je bačen u jamu jerej Risto Jaramaz iz istog manastira. Na najokrutniji način, van svakog razuma, smaknut je još niz sveštenika, kao i stotine nevinih ljudi širom Hercegovine. Iako inspirator ovih zločina, jugoslovenska partijska vrhuška je odlučila da obuzda pretjeranu revnost svojih najekstremnijih hercegovačkih kadrova, zbog koje se većina stanovništva počela priklanjati “onoj drugoj strani”. Stvar su probali popraviti privremenom degradacijom činova nekim komandantima, a zločine cinično nazvaše “lijevo skretanje”. 

Nove vlasti su i poslije rata prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi zadržale vrlo rigidan odnos, tretirajući je u najmanju ruku kao nešto anahrono, pripadajuće poraženom “velikosrpskom buržoaskom režimu”. Za osakaćenu Crkvu bez velikog dijela predratnog sveštenstva i materijalno skoro uništenu, bila je vrlo teška kohabitacija sa nekim ko otvoreno manifestuje negaciju same njene suštine, dok su vlasti, značajno impregnirane mržnjom prema “mantijašima”, nju trpjele kao privremeno nužno zlo, koje vremenom mora odumrijeti.

Najviši komunistički glavari, oni posvećeni u državne i partijske tajne, već su radili na modifikaciji starog projekta o razbijanju srpskog narodnog korpusa i njegove crkve na fragmente, iz kojih vremenom treba da izniknu nove nacije, sa odvojenim crkvenim organizacijama, kada bi po pravilu ti novi entiteti bili suprotstavljeni organizmu iz kojeg su nastali. Stvaranje makedonske, muslimanske i crnogorske nacije, te stvaranje makedonske, a posebno crnogorske pravoslavne crkve, čemu upravo svjedočimo uz neviđenu antisrpsku histeriju, jasno govore o poodmakloj fazi realizacije tog projekta. Pri razmatranju ovog dijela naše prošlosti treba jasno razdvojiti partizansku borbu protiv okupatora od komunističke revolucije i njihovog dijela odgovornosti za krvavi bratoubilački rat, pri čemu ni druga strana, naravno, ne može biti amnestirana za svoje grijehe.

Dežurni čuvari mita o besprekorno čistim i moralnim komunistima, nasuprot izdajničkih i zločinačkih kraljevih sljedbenika, gorljivo će i dalje braniti taj već odavno prozukli crno-bijeli narativ. Jednako kao kad danas “objektivni” bošnjački i zapadni tumači našeg posljednjeg rata uporno tvrde da su 99 odsto svih zločina u BiH počinili Srbi, a da bi toj njihovoj “istini” obezbijedili trajanje, prijete da će donijeti zakon koji će sprečiti svako drugačije mišljenje.

Rasvjetljavanje mračnih epizoda naše prošlosti mora biti u funkciji sprečavanja budućih srpskih podjela i sukoba, za koje još uvijek postoji značajan unutrašnji potencijal, zahvaljujući  destruktivnim istorijskim procesima. Podjela Srba na ideološkoj ili teritorijalnoj osnovi, zatim oštra stranačka sukobljenost po cijenu kompromitovanja nacionalnih interesa,  krajnje je opasan teren, jednako kao i jugoslovenstvo kao zamjena za srpstvo. Oni što i dalje mamuzaju tog odavno crknutog konja moraju biti svjesni da ta priča, izuzev njihove lične nostalgije “za dobrim starim vremenima”, stoji na putu našeg povratka ka svom izvornom identitetu, onim moralnim, kulturnim i drugim vrijednostima koje su nas kroz istoriju definisale kao značajan evropski narod.  Bez toga smo izgubljeni.

Autor: Dragan Mijović