Vladisavljevići iz Foče, čiji je najpoznatiji izdanak grof iliriski Sava Vladislavić, bili su veliki pravoslavni zadužbinari.

To napominje i sam Sava, kada u pismu ruskom episkopu Irkuckom, Inokentiju Kulčickom, 7. februara 1728. godine,  a koje prenosi Jovan Dučić, između ostalog piše: „Ja sam naslijedio od praroditelja mojih da manastire i svete obitelji pomažem“.  

Riječi carevog ujaka, grofa Apraksina, koje saopštava caru Petru Velikom, najbolje opisuju Savu Vladislavića:

„Odlikuje se velikom pobožnošću; i Bog upravlja njegovim srcem; on je znalac; i sav je predat zadatoj reči“, prenosi Dučić riječi grofa Apraksina.

Sava Vladislavić pomagao je srpske manastire u Hercegovini, a ponajviše Manastir Svete Trojice kod Pljevalja i Pivski manastir, koji se nalaze nedaleko od njegove rodne Foče.

Isto tako, darivao je i Manastir Žitomislić na Neretvi i crkve u Herceg Novom, Toploj i Risnu, dok je u Rusiji sagradio crkvu Svetog Save Srpskog, u gradu koji je on podigao i dao mu naziv Troickosavsk.

POKLONILI ZEMLjIŠTE ZA ŠKOLU I CRKVU U FOČI

Zadužbinarstvo je odlikovalo i Vladisavljeviće koji su ostali da žive u Foči nakon pohare Savine porodice od Turaka 1711. godine, a zbog učešća u ustanku.

Vladisavljevića u Foči danas nema, a na njihovom imanju nalazi se pravoslavna Crkva Svetog Nikole i pored nje crkvena kuća, nekadašnja srpska škola.

Poznato je da su srpska škola i Crkva Svetog Nikole u Srpskoj varoši kraj Foče izgrađeni u 19. vijeku na zemlji koju su poklonile sestre Vladisavljević. U crkvenoj porti, na počasnom mjestu sa oltarske strane, uz sam hram, nalazi se grob Savke Jovičić, djevojački Vla(d)isavljević, jedne od sestara koje su poklonile zemljište za gradnju crkve.

Na krstu isklesanom u kamenu piše: „Ovdje počiva R. Božija Savka, supruga pokojnog Dimitrija Jovičića, rođena od plemena Vlaisavljevića, poživila 75 godina, preselila u Vječnost 22. marta 1874. Podiže spomenik njezin sin Aleksije“.

U svojoj monografiji o Drini poznati kartograf Dragutin Deroko navodi da je fočanska crkva sagrađena na imanju poznate porodice Vladisavljević, čije su ćerke darovale zemljište, a isto to piše i sveštenik Ranko Bilinac u knjizi „Srpska pravoslavna crkva u Foči“, nazivajući Savku Vladisavljević „posljednjom plemićkom“ u Foči.

Sestre Vladisavljević pominje i poznati fočanski ljekar Risto Jeremić. On 1925. godine u svom djelu „Has Foča, jedan stari popis ljudi i zemalja“ piše ovoj fočanskoj plemićkoj porodici, navodeći ih kao starince- naseljene u Foči od prije Turaka.

„Do pre sto godina bila je u Foči još jedna starinačka porodica, prezimenom Vladisavljevići, koja se u muškoj liniji već ugasila. Posljednji su izdanci bili jedan muški i četiri ženske. Brat je utekao u svet od turskog zuluma, dve su mu se sestre u Foči udomile, a dve se na strani udale- jedna u Dubrovnik, a druga u Beograd“, piše Jeremić.  

Za njihovog brata, kojeg pominje Jeremić, narodno predanje, koje je u Foči zabilježio Jovan Dučić, navodi da je zajedno sa svojim ocem ispred turskog zuluma pobjegao u Vlašku. Dučiću su narodno predanje saopštili Nikola Kočović i Tane Jeremić, a u njemu se između ostalog kaže:

„Posljednji izdanak Vladislavića u Foči bila je neka baba Savka od koje izlaze poznate porodice fočanske Jovičići i Jeremići. Zemljište gdje je sagrađena današnja pravoslavna crkva i škola u Foči poklonili su Vladislavići. I danas se vidi grob ove Savke u Foči sa njenim imenom. Otac i brat ove Savke, kojima se više ne zna ime, pobjegli su, kako kaže ovo fočansko predanje, ispred Turaka u Vlašku...“, piše Jovan Dučić u knjizi „Grof Sava Vladislavić“.

Zanimljivo je da se u knjizi „Kazivanja Borisavljevića“ autora Vojislava Subotića o znamenitoj trgovačkoj porodici Borisavljević iz Nove Varoši, navodi da je jedna kćerka Đorđija Borisavljevića bila udata u Foču „čiji je muž sa sinom pobegao od Turaka u Vlašku“. Knjiga je napisana na osnovu bogate arhivske građe koju je ostavila ova porodica, a koja se čuva u posebnom fondu Istorijskog arhiva u Užicu.

Na drugom mjestu, i istoj knjizi, kaže se da su Borisavljevići iz Nove Varoši svojoj sestri u Foči Andesili, /a iz rodoslova se vidi da je ona bila Đorđijeva ćerka/, jedne gladne godine spremili 100 tovara ječma.

Po njihovoj preporuci, Andesila je podijelila gladnoj sirotinji u Foči 50 tovara, a 50 je prodala i od tog novca podigla kapelu, „jer u Foči Srbi pravoslavni nisu imali bogomolju“, napominje se u Subotićevoj knjizi.

Iz svega bi se moglo zaključiti da bi Andesila, koja je prema rodoslovu Borisavljevića živjela krajem 18. i početkom 19. vijeka, mogla biti supruga tog Vladisavljevića, kojeg pominju i narodno predanje i Risto Jeremić da je sa sinom pobjegao u Vlašku, a čije su ćerke, među njima i Savka, kasnije poklonile zemljište za gradnju Crkve Svetog Nikole.

Ovo bi još značilo da su i prije izgradnje Crkve Svetog Nikole na njihovoj zemlji 1857. godine, Vladisavljevići, uz pomoć Borisavljevića iz Nove Varoši, u Foči podigli manju crkvu, odnosno kapelu.

Bez obzira da li je riječ o Vladisavljevićima /ili je Andesila iz Nove Varoši bila udata u neku drugu fočansku porodicu/ „Kazivanje Borisavljevića“ o kapeli u Foči je važno saznanje  i podudara se sa predanjem koje čuva stara fočanska porodica Ćebović, o postojanju manje crkve u fočanskoj Srpskoj varoši.

Siniša Ćebović tvrdi da su i danas vidljivi ostaci nekadašnje crkvice u brdu iznad Čohodor mahale, odnosno današnjeg naselja Lazarevo. Više je ostataka starih zidina u blizini izvora koji narod zove Čajnička voda, a jedna od tih zidina, za koju Ćebović smatra da bi moglo biti crkvište, nalazi se pored stare kuće porodice Ćeranić u kojoj danas niko ne živi.

- Sjećam se da mi je pokojna baba Anka Guzina, koja je bila rodom od Popadića iz Foče, govorila da je prije crkve Svetog Nikole postojala manja crkvica iznad Čajničke vode. To su naši stari govorili. Čajnička voda se nalazi iznad Čohodor mahale, u Srpskoj varoši, a Srpska varoš je obuhvatala područje od današnje crkve Svetog Nikole pa sve do Vrantegova i Barakovca. Na tom području, pored Čajničke vode, sigurno je bila mala crkva ili kapela, a na to upućuje i naziv susjedne parcele Kaluđerovina, koja je pripadala Pivskom manastiru. U tom dijelu Srpske varoši, gdje se nalazila crkvica, živjeli  su Jovičići, Jokanovići, Ćeranići, Jakšići, Tomaševići, Ćebovići, a Jeremići su imali više zemlje na sve strane. Tu u blizini živjeli su i Sokolovići - navodi Siniša Ćebović.

Na prostoru oko Čajničke vode danas žive Jokovići i Perišići. Borka Joković, rođena Perišić, kaže da su zidine iznad njene kuće ostaci stare crkve, a da im je to rekao iguman jednog manastira u Crnoj Gori koji je crkvište pronašao na osnovu spisa koji se čuvaju u tom manastiru.

- Pokojni đed Đuro Vuković, od kojeg su moji Perišići kupili imanje, govorio je da se nekada ovdje gore nešto sijalo noću- ne uvijek, već u vrijeme praznika. Kada je iguman iz Nikšića dolazio sa sveštenikom iz Foče Danilom Crnogorcem, rekao je da je po manastirskim spisima našao da je na ovom mjestu bila crkvica, a u Kaluđerovini da su bili konaci. Mi ostatke zidina nismo dirali, kada smo put radili ostalo je sve, malo smo zaštitili da se ne osipa,  dva su reda kamenja, vjerovatno od crkve - priča Borka Joković.

Borka se sjeća, dok je bila mala, da se pričalo da tu ima zakopanih dukata i da su ih kao djecu zezali da traže i kopaju dukate.

„Nismo tražili, ali je moja majka jednom slučajno našla, kada je bila velika kiša, pored podzide dukat veličine sadašnjih pet maraka“.

PRAVOSLAVLjE U DUBROVNIKU- NEISPUNjENA ŽELjA SAVE VLADISLAVIĆA

Fočanske Vladisavljeviće ili Vladislaviće odlikovala je trgovačka pronicljivost i umiješnost, ali i velika ljubav prema svom rodu i Crkvi.

Vijekovima su, kao vodeća fočanska pravoslavna trgovačka porodica u dubrovačkom zaleđu- kako ih nazivaju istoričari Vuk Vinaver i Bogumil Hrabak, bili glavna spona Foče sa Dubrovnikom.

Zanimljivo je da je u oba ova grada pravoslavna crkvena opština zaživjela na njihovim posjedima.

Slično kao u Foči, gdje su hrišćani u odnosu na muslimane bili građani drugog reda i gdje više od tri vijeka nisu imali bogomolju, tako i u Dubrovniku pravoslavnima, kao i muslimanima, nije bilo dozvoljeno da žive unutar gradskih zidina niti da obavljaju bogosluženja.

Foča i Dubrovnik kroz istoriju su bili čvrsto povezani trgovinom, pa je u Foči postojala kolonija Dubrovčana, dok su i Fočaci nerijetko nastanjivali Republiku Svetog Vlaha, samo ne unutar gradskih zidina, već u podgrađu.  

Tako su i Vladisavljevići iz Foče, kao vodeća trgovačka porodica, vijekovima bili prisutni u Dubrovniku, a Sava je u tom gradu stekao široko obrazovanje.

Poznato je da je Dubrovačka republika bila bastion katoličanstva, čiju je politiku odlikovao katolički ekskluzivizam i netrpeljivost prema pravoslavlju, tako da pravoslavnima nije dozvoljavano ispovijedanje vjere, pa čak ni sahranjivanje.  /Pravoslavnima je davan status građanina Dubrovnika i time pravo da se nasele unutar zidina tek kada bi prešli u katolike./

Sava Vladislavić je, kao ruski diplomata, pokušao 1717. godine da podigne pravoslavnu crkvu na svom imanju „ispred dubrovačkih kapija“.

I pored zauzimanja ruskog cara i velikog ugleda i plemićkog statusa koji je Sava uživao u Dubrovačkoj republici, on u tome nije uspio. Tek će sedam i po decenije nakon tog njegovog pokušaja, pravoslavni Srbi u Dubrovniku osnovati crkvenu opštinu i to baš na imanju koje je nekada bilo vlasništvo Save Vladislavića.

Dubrovački pravoslavni Srbi su Savinu kuću sa vrtom na Posatu za potrebe pravoslavne opštine 1790. godine otkupili od Savine rodbine u Trstu, koja je naslijedila to imanje, tačnije od Salomije Lučić, rođene Vladislavić i njenih kćerki.

„Otada je u tu kuću, bez vanjskih sakralnih obilježja, dolazio kaluđer iz Duži, Pajsije Jokanović, koji je obavljao crkvenu službu uz improvizirani inventar. Tako je, bez formalnoga odobrenja Republike, utemeljena dubrovačka pravoslavna crkvena općina”, bilježi početke pravoslavnog bogosluženja u ovom gradu Stjepan Ćosić u svom djelu „Pravoslavna zajednica u Dubrovniku do emancipacije u 19. stoljeću“.

Deset godina kasnije, nekadašnja kuća Save Vladislavića na Posatu biće osvećena kao Crkva Svetog Blagovještenja, a danas je to kapela Svetog Đorđa. Druga pravoslavna crkva u Dubrovniku, posvećena Svetom Arhangelu Mihailu, u naselju Boninovo, takođe izvan samog grada, podignuta je 1837. godine, nakon gašenja Dubrovačke republike.

Kada je 1877. godine izgrađena treća dubrovačka prvoslavna crkva, a prva unutar gradskih zidina, slava Blagovještenje je prenesena sa stare crkve na Posatu na novu crkvu.

Dučić piše da na starom pravoslavnom groblju na Posatu, na nekadašnjoj zemlji Vladisavljevića, počivaju neki od srpskih ustanika iz „Nevesinjske puške“, koji su u Dubrovniku preminuli od rana ili bolesti, među njima i njegov otac Andrija.

Savina posjeta Dubrovniku 1717. godine, kada mu je Senat negativno odgovorio na molbu za podizanje pravoslavne crkve, bio je njegov posljednji boravak u gradu Svetog Vlaha.

Ozlovoljen i duboko razočaran, raskinuo je sve veze sa dubrovačkom vladom i svoju porodicu odveo u Boku Kotorsku, koja je bila pod Mlecima, ne vrativši se nikad u Dubrovnik.

U Herceg Novom je, piše Dučić, podigao krasan dom za one Vladislaviće koji će tamo prebivati sve do polovine 19. vijeka. Majku Simu je, koja je nakon pohare od Turaka bila u izbjeglištvu u Dubrovniku, Risnu i Herceg Novom, kasnije preveo u Rusiju, gdje je i preminula kao monahinja Teofanija.

Opisujući Savin rastanak sa Dubrovnikom, Dučić navodi: „Sava Vladislavić morao je s bolom u duši baciti svoj posljednji pogled na Dubrovnik, koji je svagda bio pre jedan katolički manastir, nego jedna slovenska republika...“. Dučić zaključuje da je, odbijajući gradnju pravoslavne crkve, Dubrovnik na loš način izgubio jednog moćnog prijatelja, kakav je bio Sava Vladislavić- lični saradnik carev.

S druge strane, pisac ističe da je Sava uvijek bio izuzetno tolerantan prema katolicima u Rusiji, za šta je od pape odlikovan ordenom Zlatne ostruge, prema jednom, ili Konstantinovim ordenom, prema drugom istorijskom dokumentu. „On je takav tolerantan ostao do kraja života, čak i posle ovog lošeg postupanja Dubrovčana sa njegovom pobožnom željom“, kaže Dučić.

Grof ilirski, tajni savjetnik i kavaljer ordena Aleksandra Nevskog i drugih, grof Sava Lukić Vladislavić, kako je glasila njegova titula u Rusiji, preminuo je 17. juna 1738. godine.

Sahranjen je u Blagovještenskoj crkvi Lavre Aleksandra Nevskog u Petrogradu, gdje počiva i njegova majka Sima /monahinja Teofanija/, kao i više članova carske porodice. Sahrani su, između ostalih, prisustvovali carica Ana Joanovna /Ivanovna/ sa velikom kneginjom Jelisavetom Petrovnom, mlađom kćerkom pokojnog Petra Velikog i budućom caricom.

GROF ILIRISKI/SRPSKI

Sava Vladislavić je sebe potpisivao kao „grof ilirski“. Bilo je to vrijeme prije formiranja modernih evropskih nacija, kada se odrednica ilirski odnosila na Srbe i Južne Slovene.

Iz pisma upućenog 26. marta 1722. godine mletačkom duždu Jovanu Kornaru, vidi se da su za Savu Vladislavića nazivi Ilirija i Srbija bili sinonimi- „Spicco in tutti i tempi nel Regno dell Illirio, o sia della Servia...“

Sava u pismu, koje se čuva u Mletačkom državnom arhivu u Veneciji, a koje je objavio Jovan Dučić, moli dužda da mu mletački Senat prizna njegovo srpsko plemstvo, na osnovu kojeg bi dobio titulu grofa venecijanskog.

„Kroz sva vremena isticala se u Kraljevstvu Iliriji, tj. Srbiji, moja porodica vrlo starinska, grofa Save Vladislavića, kako poreklom svoga plemstva po položaju, tako i po značaju svojih titula. One su takođe bile zapisane kroz više vekova sa svojim potomcima, kao glavnim grofovima tog Kraljevstva. Kako iz više izvora proizilaze dokazi vrlo jasni, koji utvrđuju titulu grofova, zajedno sa slavnim poreklom moje porodice, ipak plemenita želja da ih još više istaknem, pobuđuju me da dođem Vašoj Svetlosti sa snishodljivom molbom kako bi ih i vi naročito uzdigli na osnovu proučavanja najispravnijih dokumenata koje imam u rukama. Mojim izjavama koje činim Vašoj Svetlosti, ona će dodati, kao potvrdu, i neosporno svedočanstvo vlasti i prerogative koje Vašoj Svetlosti budu izgledale najpodudarnije s njima, osnažujući ih tako njenim Kraljevskim saizvoljenjem kako bi se osvetlile i ostale osobine koje odlikuju moju ličnost i moju porodicu. Hvala“, piše Vladislavić mletačkom duždu.

Mletački Senat je ubrzo, 28. marta 1722, odgovorio Savi, priznajući mu plemstvo.

„Utvrđuje se na osnovu autentičnih dokumenata koje je ispitao naš ljubljeni Plemeniti g. Andrea Memo, Sudija de Tera Ferma, da grof Sava Vladislavić potiče iz porodice plemenite Vladislavića u Iliriji, koja je kroz više vekova zapisana sa titulom grofova. S druge strane, da bismo dali svedočanstvo priznanja javnog i potpunog prema njegovoj poštovanoj ličnosti, priznajući istovremeno, već tako i postojeću titulu njegove Porodice, Mi, vlašću ovog Veća, obnavljamo ime pomenutog grofa Vladislavića i njegovih nećaka i naslednika, sa titulom grofova. Dano u Sudu Feuda. Daje mu se pravo uživanja svih privilegija i prerogativa koje pripadaju ovome stepenu, kako bi, blagodareći ovom blagonaklonom priznanju od strane Senata, on poneo sobom i siguran dokaz naše opšte ljubavi“, piše u dokumentu venecijanskog Senata.

VLADISAVLjEVIĆI SRPSKA VLASTELA IZ VREMENA PRIJE TURAKA

Kako navodi Dučić, najraniji istorijski pomen ove vlastelinske porodice je iz 1376. godine, kada se kao izaslanik Nikole Altomanovića pominje Vukša Vladisalić. Nikola Altomanović je bio oblasni srpski vladar iz porodice Vojinovića, čiji je rodonačelnik Vojin, vojvoda kralja Stefana Dečanskog i cara Dušana. /Iz ove porodice porijeklo vode i dubrovački grofovi Ivo u Lujo Vojnović/.

Nakon smrti cara Dušana i raspada srpskog carstva, Vojinovići su vladali područjem od planine Rudnik i Užica do primorja, uključujući Podrinje i današnju Hercegovinu sa Fočom, tada Hočom.

Nikolu Altomanovića porazili su Tvrtko Kotromanić i Lazar Hrebeljanović, podijelivši njegovu zemlju, pa je Hoča nakon što je više vijekova bila sastavni dio Srbije i nemanjićke Raške, 1373. godine prvi put ušla u sastav Bosne.

Nakon smrti Nikole Altomanovića (poslije 1376. godine), Vladislavići su najvjerovatnije prešli u službu bosanskog bana, a kasnije kralja Tvrtka.

Dučić piše da se u povelji Stevana Tvrtka iz 1378. godine govori o Vlkcu Vladislaviku.

Do sličnih saznanja došao je i poznati istraživač porijekla srpskih porodica Petar Aškraba Zagorski, koji navodi da su Vladislavići stara porodica iz Foče, koja je u vremenu prije Turaka upravljala župom Bistrica- područjem od Dobrog polja do Hoče, uključujući i dio planine Zelengore.

Aškraba kaže da je o Vladislavićima iz Foče, među njima i o Savi Vladislaviću, pisao 2008. godine u više svojih knjiga. Priča da mu je milo što još neko piše o Foči kao mjestu rođenja Save Vladislavića, a što je, ističe on, istorijska činjenica.

 - Vladislavići su imali svoj ljetnikovac u Jaseniku kod Avtovca. Pošto je Sava rođen uoči Savina dana- niko nije izgonio stoku u to doba godine na Jasenik. Znači, Sava Vladislavić koji je pravio granicu između Rusije i Kine rođen je u Foči - kaže Aškraba.

PREGOVORI SA KINEZIMA- POKAZATELj SAVINOG KARAKTERA

Kao ruski ambasador i ministar, Sava Vladislavić je u Kini vodio naporne konferencije sa trvdoglavim kineskim ministrima, koji su bili pripremili nacrt ugovora o razgraničenju dva carstva po kojem bi veliki dio Sibira bio otkinut od Rusije.

Kako piše Dučić, kineski poslanici su čas prijetili Vladislaviću, čas mu obećavali mito, na šta im je on, kako je i sam pisao u Rusiju, odgovorio „hladnom gordošću“ da on nije izdajica i da neće potpisati takav ugovor.

Nisu ga pokolebale ni kineske prijetnje da će ga umoriti glađu i da će ga protjerati u divlju stepu da umre od zime i gladi. Rekao im je da neće popustiti makar pomrli on i njegova svita, te da je ruska država dovoljno moćna da se za njegovu smrt skupo naplati.

Jasno im je stavio do znanja da je „ukoliko ne pristanu na pravedan ugovor, s njihove strane mir narušen“, čime ih je natjerao na popuštanje.

Nije se dao podmititi, a s druge strane uspio je, posredstvom jezuitskog sveštenika bliskog samom kineskom caru, darovima pridobiti carevog tajnog savjetnika od kojeg je iz prve ruke dobijao povjerljive informacije.

On o tome piše ruskoj vladi, a za taj šifrovani izvještaj Dučić kaže da je „uzorno parče diplomatskih opažanja i psiholoških finesa“, koje bi i danas bilo savremeno i cijenjeno u najvećim evropskim kancelarijama, te da se iz ovih redova dobro razaznaje način posmatranja, pronicljivost i ljepota stila Save Vladislavića.

Na kraju je postignut dogovor o prijateljstvu i utvrđivanju 6.000 kilometara duge granice, koja se ne razlikuje mnogo od današnje. Do tada su dva najveća carstva na svijetu bila bez određenih granica, a u istoriji je ostalo zabilježeno da je to razgraničenje prvi izvršio jedan Srbin- Sava Vladislavić. Nakon povratka u Rusiju, za ove zasluge biva bogato nagrađen- dobija orden Aleksandra Nevskog, nova imanja i dvorac u Petrogradu, te unapređenje u „tajnog savjetnika“.

Sava je Ministarstvu predao svoj rukopis „Tajni izvještaji o sili i situaciji Kineskog Carstva“ u kojem se, piše Dučić, izdavajaju dvije osnovne crte: „O nepreduzimanju rata protiv Kine bez važnih razloga“ i drugo „O načinu da se rat pripremi“.

Rat sa Kinom bi skupo stajao, izdvaja Dučić Savina opažanja, i mnogo bi škodio trgovini između dvije zemlje. Ukoliko, ipak, Rusija zarati, Vladislavić daje savjete kada i kako voditi rat, ali ističe da od pobjede ne bi bilo mnogo koristi, jer bi rat upropastio trgovinu sa Kinom i imanja ruskih ljudi u Sibiriji.

Ove poruke i pouke Save Vladislavića, čini se, i danas su aktuelne i primjenjive.

Novinar: Igor Janković