Dešava se da neka imena i nazive imamo prilike često čuti, ali nismo sigurni da znamo o kome ili o čemu se radi. Tako se često u medijima od pojave “kovid” pandemije čuje: Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”.

Međutim, mnogo češće se kaže samo “Institut Batut”. Bilo je čak i onih koji su mislili da se radi o nekoj skraćenici. Za veliku većinu ljudi izvan medicinske struke radi se manje-više o nepoznanici, pa ćemo ovom prilikom baciti malo više svjetla na jednu tako važnu istorijsku ličnost.

Sa ponosom možemo istaći da je naš narod u prošlosti iznjedrio veliki broj izuzetnih ličnosti, pregalaca, koji su sebe nesebično uzidali u našu nacionalnu građevinu i postali noseći monoliti u njoj. Ali, nažalost, o nekima od njih tako malo znamo da nam to nimalo ne služi na čast. Dr Milan Jovanović Batut je jedna od najmarkantnijih figura srpske medicine, vizionar, humanista, utemeljitelj, osnivač, pokretač, izdavač, propagator, inicijator, prosvjetitelj i ko zna šta sve ne u ovoj oblasti. No, da krenemo redom.

Rođen je 1847. u Sremskoj Mitrovici, kao deseto dijete u porodici. Studije medicine je, uz mnogo muke i napora, sa prekidima zbog besparice i bolesti, svršio u Beču 30 godina kasnije. Ljekarsku praksu započeo je u Somboru, kada se u javnosti pojavljuje sa neobičnim porodičnim nadimkom Batut, koji uzima jer u Srbiji u to vrijeme postoje još dva ljekara Milana Jovanovića. Godine 1880. obreo se na Cetinju, gdje će dvije godine biti načelnik saniteta Crne Gore i izdavati svoj ranije pokrenuti list “Zdravlje”, prvi takav na Balkanu, u čijem podnaslovu je stajalo “List za ljekarsku pouku narodu”.

Potom prihvata ponudu Kraljevske Vlade Srbije da kao njen stipendista ide na naučno usavršavanje u inostranstvo. Ta misija se odvijala od Berlina, preko Pariza, do Londona. Postaće učenik  i saradnik čuvenih profesora Roberta Koha, Luja Pastera, zatim Galtona i Petenkofera, naročito u oblasti higijene i bakteriologije. U to vrijeme odbija izuzetno primamljivu ponudu Karlovog univerziteta u Pragu da primi profesorsku katedru bakteriologije, jer je čvrsto odlučio da se stavi u službu otadžbine, osjećajući koliko je kod kuće potreban. Po povratku u Beograd počinje predavati higijenu i sudsku medicinu na Velikoj školi, na kojoj će 1892. postati i rektor. Svakad i svugdje uporno se zalaže za osnivanje medicinskog fakulteta i konačno, kad je bio na pragu tog ostvarenja, morao je sačekati i okončanje oslobodilačkih ratova 1912-1918. Medicinski fakultet će početi sa radom 1920. i on će mu biti prvi dekan. Prethodno je sa saradnicima obišao 17 evropskih fakulteta, da bi se ugledali na njihova iskustva. Ovaj vrijedni pregalac biran je više puta za predsjednika Srpskog lekarskog društva, a potom i onog Jugoslovenskog, koje je i osnovao.

Učestvovao je u osnivanju i Društva za čuvanje narodnog zdravlja, bio predsjednik Glavnog sanitetskog savjeta, rukovodio Komisijom za polaganje profesorskih ispita i bio urednik Srpskog lekarskog arhiva. Povrh svega, stigao je da bude jedan od najplodnijih autora stručnih medicinskih djela, pedeset sedam knjiga i brošura, te na stotine stručnih članaka. Autor je zakona u zdravstvu i revnosni zdravstveni etnolog. Utemeljio je i Društvo za kremiranje “Oganj”. Mirne duše se može reći da je Batut bio naš najuporniji i najveći zdravstveni prosvjetitelj i propagator medicinske nauke, daroviti govornik i pedagog. Izvan sfere zdravstva bio je takođe izuzetno aktivan i cijenjen. Biran je za člana Književno-umetničkog odbora Narodnog pozorišta, jedan je od osnivača Srpske književne zadruge, poliglota, prevodilac, književni kritičar. Vrijedni je saradnik Matice srpske i cijenjeni dopisnik “Politike”,  te skupljač narodne medicinske terminologije. Sve je to postigao kao nestranačka apolitična ličnost, a ni pred crnogorskim i srpskim  kraljevima nije se pretjerano klanjao.

Doktor Batut je umio da kaže: “Srpski narod je od prirode bistar i razborit, te u mnogome zrelo sudi, ali je - za čudo baš u pitanju života i zdravlja nekako bezazlen i neuk; šta više lakoveran, nerazložan, pa mu s toga treba pouka.”

Za svoje veliko djelo odlikovan je najvišim domaćim državnim priznanjima, a od stranih su najznačajniji francuski Oficirski krst Legije časti i češki Orden bijelog lava. Bio je počasni doktor medicinskih nauka na univerzitetima u Beogradu, Beču, Pragu i Zagrebu. U svojoj 600 godina staroj tradiciji Karlov univerzitet nikad nikome nije dodijelio počasni doktorat izvan svog sjedišta. U slučaju Batuta napravljen je izuzetak, u Beograd je došla delegacija iz Praga sa rektorom na čelu da bi ga odlikovali. Česi su Batuta posebno cijenili, povodom njegovog 90. rođendana tamošnja štampa ga je nazvala “patrijarhom jugoslovenskog zdravstva”. Najznačajniji dio svoga rada dr Batut je posvetio zdravlju djece i porodice, ističući njen ogromni značaj u životu svakog pojedinca, ali i cijelog naroda. Njegovim velikim zalaganjem pokrenuta je kampanja formiranja sistema preventivne zdravstvene zaštite stanovništva u BiH, pa je Vlada Kraljevine Jugoslavije izdvojila značajna sredstva za otvaranje higijenskih zavoda u Sarajevu, Banjaluci, Mostaru i Tuzli. Dovedeno je i edukovano zdravstveno osoblje i sagrađeni, za ono vrijeme prestižni i moderni objekti. Zbog velike smrtnosti stalno je apelovao na masovnu vakcinaciji djece (urezivanje ospica), što je tad nazivano kalemljenje. Nije jasno zašto danas neki srpski ljekari i novinari umjesto vakcinacija koriste neprikladan kroatizam “cijepljenje”.

Upravo se dr Batut zalagao za očuvanje srpskog jezika, pa i u medicini, gdje su latinski i drugi strani termini potiskivali naše riječi i tamo gdje to nije neophodno. On je bez sumnje bio jedan vrhunski intelektualac i erudita, njegovo društvo su rado birali Jovan Cvijić, Jovan Skerlić, Jovan Jovanović Zmaj, Simo Matavulj, Uroš Predić, Laza Kostić, Slobodan Jovanović i drugi. Batut je bio patriota svim svojim bićem, a od Luja Pastera je usvojio jednu često ponavljanu devizu po kojoj velika djela za svoj rod može izvršiti samo iskreni nacionalista, čije grudi grije ljubav za narod iz koga je potekao. Njegovo plemenito srce prestalo je da kuca 11. septembra 1940. u 93. godini života.

Zavod

Higijenski zavod u Banjaluci (danas Institut za javno zdravstvo Republike Srpske), osnovan je 1929. spajanjem Doma narodnog zdravlja i Samostalne bakteriološke stanice. U početku je bio smješten u staroj baraci sve do izgradnje njegove nove zgrade. Objekat Zavoda je građen od 1931. do 1933. u stilu moderne i predstavlja markantan segment gradske arhitekture. Projekat su potpisali arhitekti Zoja Petrovna i Nikola Fedorov.

Piše: Dragan Mijović