O nekadašnjem bogatstvu i ekonomskoj moći porodice fočanske Glođajić i danas svjedoče njihove dvije kuće u Ćerezluku, visoko iznad Foče, izgrađene još za vrijeme Turaka, te jedna novija iz austrougarskog perioda u Gornjoj čaršiji.

Glođajića u Foči odavno nema, a jedna od kuća u kojima su živjeli, po načinu gradnje i unutrašnjim ukrasima od drveta predstavlja remek djelo autohtone arhitekture i rezbarije, kakvo se danas rijetko sreće.

Napuštena jednospratnica visoko u brdu, pod šumarkom, oronula je i zarasla u korov, ali i dalje plijeni ljepotom. Visoki bedemi oko kuće su dobrim dijelom urušeni, drvena kapija još stoji, a zubu vremena i neodržavanja prkosi i neobična divanhana - drveni doksat na spratu kuće.

Alija Bejtić 1957. godine piše da je "kuća jakih fočanskih trgovaca Glođaja u vrhu Ćerezluka sigurno najveća kuća u Foči uopšte". On donosi skicu kompleksa sa dvorištem, tlocrte prizemlja i sprata i navodi da kuća ima šest soba - dvije u prizemlju i četiri na katu i vrlo bogat dekor koji prekriva drvene stropove, sva vrata, te vrhove stupova čak u obliku profiliranih kapitela, napominjući da za razliku od muslimanskih, kuća Glođajića nema ugrađeno kupatilo.

- Inače u toj kući susrećemo čak i uzdignutu kameriju /doksat - zatvoreni balkon od drveta/, koja je karakterna osobina isljučivo muslimanskih kuća - piše Bejtić.

Kamerija se još drži, a i prelijepa rezbarija, mada je vrijeme učinilo svoje.

Jedan od nasljednika kuće, Dragan Šarić otvorio nam je nekadašnje dvore Glođajića i omogućio da novinaru Srne fotografije ovog umjetničkog bisera Foče.

Divanhana - prostor između soba, koji je služio za okupljanje, razgovor, odmor i uživanje, nešto je što bi danas odgovaralo dnevnoj sobi. Za stepenik-dva uzdignuta je od ostalog kućnog prostora, a kamerija je njen dio isturen od linije kućnog zida. Divanhanu, prostoriju koja, kako tumače istoričari i arhitekte, oplemenjuje čovjeka i čini ga radosnim, mogli su da priušte samo imućniji.

I zaista, pogled iz divanhane Glođajića produžava život, kao što to vole da kažu planinari kada se popnu na vrh neke planine. Foča se odatle vidi kao na dlanu, a ugođaj u toj prostoriji upotpunjuju drveni lukovi i izrezbareni umjetnički ukrasi.

Sva vrata na spratu kuće su ukrašena rezbarijama na kojima preovladava motiv rozete. U sobe se ulazi kroz "ogradice" od drveta sa prelomljenim lukovima u orijentlanom stilu, spojenim sa plakarima. Lukovi istog oblika izvedeni su i na zidovima iznad prozora, što dodatno podstiče osjećaj uživanja u ljepoti stambenog prostora.

I stepenište je ukrašeno sa dosta drvenih stubića na koje se nadovezuje drvena ograda sa polukružnim lukovima na ulazu u divanhanu.

Glođaje su kuću, između dva svjetska rata, prodale Svetozaru Šariću, rodom iz sela Borci kod Boračkog jezera u opštini Konjic. Svetozar je sa suprugom Milosavom, rođenom Milanović, iz fočanskog sela Zakmur, imao devetoro djece, od kojih je troje poginulo u ratu.

- Svetozar je kuću od Glođaja kupio 1937. godine. Kuća je spomenik pod zaštitom države i moj stric je nakon ovog rata pisao Zavodu za zaštitu spomenika da odobre sredstva da se renovira kuća, ali su oni rekli da nema sredstava - kaže Slobodan Šarić, Svetozarov unuk i dodaje da se ne sjeća kako se zvao Glođajić koji je prodao kuću.

Tokom Drugog svjetskog rata, kuća je bila napuštena, kada je opljačkana, priča Slobodan. Tada su odneseni skupocjeni persijski ćilimi i druge dragocjenosti.

Od 2014. godine, kada je preminula Radojka Šarić, supruga Svetozarovog sina Božidara, kuća je pusta.

U sobi sa neobično izrezbarenim drvenim plafonom - šištetom, stoje i dva velika drvena okvira za ikone, nešto poput kućnog ikonostasa. Jedan se još drži na zidu, a drugi je na patosu prislonjen na zid i oba su bez ikona. Na ikonostasima je izrezbareno mnoštvo krstova sa ostavljenim manjim prostorima za ikonice.

Arhitekta Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Milijana Okilj kaže da je kuća Glođajića vjerovatno nastala u prvoj polovini 19. ili pri kraju 18. vijeka.

- Za ovu arhitekturu bio je ustaljen naziv `bosanska kuća`, mada je prikladniji termin `starobalkanska profana arhitektura`, jer je karakteristična za prostor balkanskog poluostrva. Osjećali su se stalni i mnogostruki uticaji koje su Osmanlije vršile na svakodnevni život stanovništva, pa je to ostavilo snažan pečat i na stambenu arhitekturu što se primjećuje i na kući Glođajića - kaže Okiljeva.

Ona navodi da je izgled kuća imućnijih porodica u gradskim naseljima bio dosta sličan, a da se kao raskošniji primjer izdvaja kuća Glođajića.

- Ono što je posebna vrijednost tog objekta, koji je danas u dosta devastiranom stanju, da su u potpunosti sačuvani svi elementi i eksterijera i unutrašnjosti kuće. Ona pripada tipu simetričnih objekata iz tog perioda - navodi Okiljeva.

Prizemlje ovakvih kuća, nastavlja ona, obično je građeno od kamena, a sprat u bondruk sistemu /vrsta gradnje sa drvenim kosturom ispunjenim ćerpičom od sušenog blata ili nekim drugim prirodnim materijalom/.

- Prostor divanhane na spratu, što bi danas odgovaralo dnevnom boravku, je doksatno izdvojen i centralno postavljen, a krov je četvorovodni. Te hrišćanske i islamske kuće iz tog perioda su na isti način građene - pojašnjava Okiljeva.

Ona ističe da je rijetkost da danas na ovim prostorima postoji potpuno sačuvan objekat iz tog perioda, kao što je kuća Glođajića.

- Tu su sačuvani autentični prozorski otvori, autentična vrata, plafonska drvena obloga koja u sredini ima rezbareni osmougaonik, drvene pregrade, niše u zidovima, polihromno obojena vrata, autentični zvekiri /alke na vratima/, prozori koji su sa spoljne strane kvadratni, a u unutrašnjosti završeni saracenskim lukom, sačuvana je čak i kapija i dio ograde dvorišta u kojem je osim glavne kuće bilo još pomoćnih objekata - ističe Okiljeva.

Može se reći da je dvor Glođaja sa baštom i lijepo uređenim dvorištem- kaldrmisanim oblutkom iz Drine, bio uistinu "paviljon u ograđenom vrtu", kako ovaj tip kuća naziva poznati arhitekta Nedžad Kurto.

Upravo je karakteristika fočanskih kuća, što konstatuje i Alija Bejtić, uz prikaz situacionog plana dvije kuće - muslimasnke porodice Džonlagić i pravoslavne porodice Glođajić, da su bježale od ulice i vanjskog svijeta.

Bile su uvučene dublje unutra, tako da prozori nisu gledali na ulicu, već u dvorište visokim bedemom odvojenim od ulice, težeći većoj intimi, za razliku od Sarajeva, gdje su prozori istureni i nadneseni nad ulicom.

U Foči se dosta pažnje pridavalo zelenilu, koje daje hlad i svježinu, ističe Bejtić, pa su dvorišta i bašte fočanskih kuća, kao malo gdje, krasile guste krošnje voćaka, bujno cvijeće i povrtnjaci.

Zahvaljujući tom izraženom smislu građana za zelenilom, Foča u mikrourbanističkom smislu, pisao je Bejtić, ima karakter vrtnog grada, a u cjelini obilježje pejsažnog grada u čemu leži tajna njene ljepote.

Milijana Okilj ističe da je prema veličini objekta, unutrašnjem uređenju i rezbarijama očigledno da su Glođajići bili veoma bogata porodica.

- U bogatijim kućama, kao što je ova, postojale su posebne sobe za muškarce, posebne za žene, odnosno ženska kuća – haremluk i muška kuća - selamluk, a i dvorište je bilo podijeljeno na žensko i muško. Opet ponavljam nisu se puno razlikovale muslimanske i hrišćanske kuće, jer je arhitektura nastala pod snažnim uticajem Osmanlija - navodi Okiljeva i konstatuje da su razlike u izgledu kuća više bile imovinskog nego vjerskog karaktera.

To potvrđuje i saracenski-prelomljeni luk u kući provoslavne porodice Glođajić, koji se često povezuje samo sa islamskom arhitekturom. Prelomljeni luk je u osmansku arhitekturu, pojašnjava Okiljeva, došao sa sjevera Afrike, odakle su ga Osmanlije preuzele od Saracena.

Još jedna osobenost kuće Glođajića su polihromno obojene rezbarije - više boja je primjenjivano prilikom obrade.

- Rijetko susrećemo da su sačuvani drveni elementi polihromno obojeni. Ovdje ima elemenata da se u potpunosti rekonstruiše prvobitni izgled. Nažalost, sredstva za kulturna dobra su skromna, gotovo se ne izdvaja za objekte u privatnom vlasništvu, kao što je ovaj, ali bi bila zaista šteta da ovaj objekat nestane - upozorava Okiljeva.

Izuzetno vrijedna kuća Glođajića, koju Okiljeva poredi sa Konakom kneginje Ljubice, mogla bi se spasti, ukoliko bi je opština otkupila.

- Jedino ako je opština Foča zainteresovana da se objekat otkupi, pa da se kompletna cjelina uredi, poput `Svrzine kuće` u Sarajevu, ovaj objekat zaista to zaslužuje. Ili kao `Konak kneginje Ljubice`, za Foču je ovo, ne samo za Foču, već za Republiku Srpsku jedan od rijetko dobro sačuvanih objekata. Opet ponavljam, ne samo da je spoljašnji izgled u potpunosti autentičan, nego i unutrašnjost objekta - kaže Okiljeva, koja je profesor zaštite i revitalizacije graditeljskog nasljeđa na Arhitektonsko-građevinskom fakultetu u Banjaluci.

U dvorištu su se nekada nalazili još jedna manja "kuća preko avlije", zatim objekat za sluge, staja, kačara i bunar, a nedaleko od kuće je barutana-betonirana zemunica sa metalnim vratima. Prema kazivanjima Grujičića, porodice iz komšiluka, Glođaje su se između ostalog bavile i trgovinom oružja, pa otuda i barutana, ali Slobodanu Šariću to nije poznato.

U prilog toj priči mogao bi da govori i stari drveni sanduk za ručne bombe- proizvodene tridesetih godina prošlog vijeka u Državnoj vojnoj fabrici u Kazanlaku u Bugarskoj, što se vidi iz oznake na sanduku, koji se nalazi na spratu kuće.

Ipak, treba imati u vidu i činjenicu da su Šarići, koji su kupili kuću od Glođaja, bili poznata partizanska porodica, pa bi sanduk mogao biti i njihova zaostavština iz rata.

Isti slučaj je i sa slikom austrijskog cara Franja Josifa, koja se i danas nalazi u kući - moguće da je ostala još od Glođaja, ali ne treba isključiti mogućnost da su je donijeli Šarići.

Uz ovu, u neposrednoj blizini nalazi se još jedna kuća Glođajića iz turskog vakta, koja je i danas dobro očuvana. Jedan od sadašnjih vlasnika ove kuće Njegoš Krunić kaže da je posjedovao dokument u kojem se navodi da je kuća izgrađena krajem 18. vijeka, dok je u rješenju komisije za zaštitu spomenika upisano da je iz 19. vijeka.

I ovu kuću na sprat, dimenzija 16 sa devet metara, od Glođajića su prije Drugog svjetskog rata, sa kompletnim imanjem, kupili Šarići, da bi kasnije promijenila nekoliko vlasnika, prenosi Krunić priču koju je čuo od Svetozarovog sina, učitelja Milana Šarića.

U savezničkom bombardovanju Foče 1944. godine, kuća je pogođena i provaljen joj je krov, pa je služila za odlaganje sijena, da bi je kasnije Šarići prodali, pa su je novi vlasnici popravili za stanovanje.

Posljednji put je renovirana osamdesetih godina prošlog vijeka i danas je u dobrom stanju. Ukoliko je tačan podatak da je izgrađena krajem 18. vijeka, onda bi to moglo da znači da su Glođajići u Foču došli nešto prije 1804. godine, koju kao godinu njihovog dolaska navodi istoričar Andrija Luburić, ili da su ovu kuću kupili, a potom sagradili i kuću sa drvenom kamerijom.

I u ovoj kući, lukovi u zidu iznad prozora rađeni su u orijentalnom stilu, dok su od izvorne rezbarije očuvana samo drvena vratanca na malenoj ostavi ugrađenoj u zidu-dolafu, koji je mogao da služio za odlaganje posuđa ili za čuvanje dragocjenosti, poput nakita i važnih dokumenata.

U nekim fočanskim porodicama za ovu kuću postoji priča da je tu živjela posluga Glođajića, koju su u Drugom svjetskom ratu ustaše ubile, tragajući za blagom ove bogate porodice.

- Moja baba Vajta Grujičić je gledala kako sluškinju Jevru ubijaju ustaše i čekićom joj izbijaju zlatne zube - priča Milan Grujičić, čija se stara porodična kuća nalazi nedaleko od imanja Glođajića.

Kuće Glođajića, koje su najvjerovatnije sagradila braća Radovan i Andrija, dio su "Ambijentalne cjeline Ćerezluk" i zaštićene su kao spomenici kulture, odnosno na privremenoj su listi nacionalnih spomenika BiH i Republike Srpske.

Uz ova dva spomenika narodnog graditeljstva, zaštićenoj ambijentalnoj cjelini pripadaju i kuća Đorđa i Nika Hadživukovića, kuća Josifa Kočovića, sveštenička kuća /sveštenomučenika Momčila Grgurevića/ i crkvena škola.

- Objekat na privremenoj listi nacionalnih spomenika ima isti status zaštite kao i da je proglašen za spomenik kulture - pojašnjava Milijana Okilj i dodaje da će se stare kuće iz fočanske Srpske varoši najvjerovantije proglasiti kulturnim dobrom Republike Srpske.

KUĆA VLADA GLOĐAJIĆA U GORNjOJ ČARŠIJI

Nešto novija kuća Glođajića, iz "ćesarskog" perioda, nalazi se u Gornjoj čaršiji, na početku Granovskog sokaka. Na tom mjestu, kako piše Alija Bejtić, nekada se nalazio han Muja Granova, u čijem prizemlju je bila potkivačka radnja, a koji je Radovanov unuk Vlado Glođajić otkupio nešto prije Prvog svjetskog rata i podigao jednospratnicu ukrašenu fasadom krakterističnom za taj period.

Nakon Drugog svjetskog rata u toj kući radila je osnovna škola, a danas su to privatni stanovi.

Dućan i kuća Glođajića u Prijekoj čaršiji, prema sjećanju porodice Grujičić, koja je živjela u Ćerezluku u blizini Glođajića, nalazio se na mjestu današnje zgrade Crvenog krsta ili u njenoj neposrednoj blizini.

Glođajići su u Foči živjeli tek koju deceniju više od jednog vijeka, ali je njihova zaostavština nemjerljiva. To se prije svega odnosi na veliki doprinos izgradnji Crkve Svetog Nikole, prvog pravoslavnog hrama u gradu na Drini i Ćehotini nakon turskog rušenja srednjovjekovnih fočanskih bogomolja, a zatim i na predan rad u kulturnom uzdizanju i prosvjećivanju naroda.

Bogatstvo koje su sticali kao vješti trgovci, a sa materijalnim bogatstvom i uticaj koji su imali među turskim pašama i begovima, poslužili su kao sredstva za ostvarivanje višeg cilja.

Sa Glođajićima i drugim znamentim porodicama iz tog vremena, povećavanjem broja Srba i njihovog bogatstva, Srpska Varoš sve se više širi i približava šeheru Foči, a upravo je mahala Ćerezluk bila spona između pravoslavnog i muslimanskog dijela grada. Bogatiji Srbi počinju da kupuju begovske voćnjake u Ćerezluku /predgrađe nazvano po obilju voća, od turske riječi čerez, što znači suvo voće/, iznad Careve mahale, i da tu grade kuće.

Glođajići su među prvim Srbima koji su u vrhu Ćerezluka podigli kuće čiji orijentalni stil sa mnoštvom skupocjenih unutrašnjih ukrasa svjedoči da je ova porodica bila u rangu sa turskim begovima, pa je mogla sebi da priušti tako luksuzan dom.

Glođajića više nema, a ukoliko se nešto ne preduzme uskoro bi mogla nestati i njihova jedinstvena i od kulturno-istorijskoj značaja izuzetno vrijedna kuća sa divanhanom.

Po uzoru na Konak kneginje Ljubice, uz malo dobre volje i truda nadležnih kuća Glođajića bi, da li otkupom od vlasnika ili možda nekim vidom javno-privatnog partnerstva, lako mogla biti pretvorena u reprezentativnu muzejsku postavku, kakve se ne bi postidjeli ni mnogo veći gradski centri.