Dio Krajine u kojem se nalazi manastir Moštanica, na sjevernim padinama Kozare, ravno je deset puta prelazio iz jedne države u drugu, piše profesor doktor Mladenko Sadžak u monografiji o ovom manastiru, na kojoj je radio punu deceniju.

Sadžak je naveo da su se ta pomjeranja granica dešavala od pada Bosne 1463. godine kada je Kraljevina Ugarska preuzela njene sjeverne dijelove, pa do Berlinskog kongresa 1878. kada su turske pokrajine Bosna i Hercegovina ušle u sastav Austrougarske monarhije, te da je nepostojanje izvornih dokumenata i podataka posljedica burnih istorijskih dešavanja i brojnih nacionalnih stradanja.

- Potraga za tim knjigama, koje su izbjegli monasi iz Moštanice i Rmnja prenijeli u Karlovački generalat, i od kojih je dio završio u Marči, Lepavini i po drugim manastirima u Slavoniji /a poslije ratova u 20. vijeku ko zna gdje sve ne/, veliki je zadatak srpske kulturne istorije - piše Sadžak.

Kako je grad-bastion pod imenom Moštanica ucrtan na karti italijanskog kartografa Roselija, koja je na terenu rađena između 1478. i 1484. godine, pretpostavlja se da je gradnja počela poslije 1480. i da je u narednih nekoliko godina i dovršena. O nastanku manastira postojale su tri teorije, ali, prema Sadžakovim nalazima, nijedna nema istorijskog utemeljenja.

Prema prvoj teoriji, manastir je sagrađen u 12. vijeku budući da je na jednom ključu, kako se u početku smatralo, bila urezana 1111. godina. Ključ je pronađen u crkvenim ruševinama u vrijeme obnove manastira 1882. godine i prenesen je u Narodni muzej u Beogradu. Privukao je pažnju tadašnjih istraživača i jedan od njih, arhimandrit Nićifor Dučić, zapisao je o toj "davnoj starini" da na ključu "nije 1111. nego 1711. godina".

Druga grupa istraživača manastirske prošlosti zastupala je nemanjićko porijeklo, ali Nemanjići u to vrijeme nisu bili gospodari na prostorima Pounja i takozvanih Donjih krajeva, a treća grupa pisaca smatra da je manastir izgrađen 30-ih ili 40-ih godina 16. vijeka, nekoliko decenije prije knjige Otočnik iz 1579. godine, što je jedan od najstarijih pisanih spomenika Moštanice.

Međutim, ni ta teorija nije održiva jer u otomanskom sultanatu sredinom 16. vijeka nisu se mogle graditi nevjerničke bogomolje, dok su se stare građevine mogle obnavljati bez uveličavanja ili mijenjanja osnove, i to samo uz dokaze o njihovom prethodnom postojanju i uz odobrenje centralnih vlasti.

Godine 1464. desio se za Srbe u Ugarskoj /u Sremu, Slavoniji i novoosnovanim banovinama Jajačkoj i Srebreničkoj/ značajan događaj kad je u službu kralja Matije Korvina prešao despot Vuk Grgurević Branković koji se prethodno borio na strani Turske.

Ugarski kralj mu je 1471. potvrdio despotsku titulu koju je on nosio od smrti svoga oca Grgura Brankovića /koji je umro 1459. u Hilandaru kao monah German/. U sačuvanoj prepisci između despota Vuka i sultana Bajazita Drugog on se tituliše kao "despot srpski i kapetan bosanskih gradova".

Po prelasku u Ugarsku Vuk je primljen u Viteški red Zmaja čija je misija bila odbrana krsta i borba protiv neprijatelja hrišćanstva, te je u narodnim pjesmama on Zmaj Ognjeni Vuk i Vuk Jajčanin.

- Naše je mišljenje da su i grad Moštanica i istoimeni manastir nastali u isto vrijeme – kada je Vuk Grgurević Branković despotovao u Sremu, Slavoniji, te Jajačkoj i Srebreničkoj banovini, i da se solidnost i veličina same crkvene građevine, kao i posjedi koji su pripadali manastiru, mogu objasniti ugledom, položajem i bogatstvom koje je on imao u tada u Ugarskoj - naveo je Sadžak.

On je dodao da se pokazalo da ime manastira, a onda i grada i rijeke, potiče od jednog crkvenog predmeta – relikvijara ili moštanika /moštanice/," koji je upravo nastao po Vukovoj narudžbini i u njegovoj zlatarskoj radionci u Beloj Steni".

U monografiji se ističe da je taj moštanik, danas poznat pod imenom Relikvijar Barbare Frankopan, najveći i najraskošniji sačuvani moštanik kod Srba, nastao između 1482. i 1485. godine, i danas se čuva u riznici franjevačkog samostana Svete Marija na Trsatu kod Rijeke u Hrvatskoj.

Sadžak je napomenuo da se ne zna kako je moštanik tačno ni kada dospio tamo, ali da je to svakako bilo poslije Barbarine smrti 1504. godine.

- Još je važnije, međutim, to što je on predstavljao suštinu bogoslovlja despota Vuka i despotice Barbare, simbol njihovih isihastičkih uvjerenja – da se uz pomoć vjere, moštiju i molitvi može ostvariti zajedništvo sa Bogom i pobjeda nad nevjernicima - dodao je Sadžak.

On je naveo da je u vrijeme Vukovog despotovanja iz južnih srpskih zemalja, koje su već bile pod vlašću Turaka, na teritoriju Ugarske prešlo oko 200.000 ljudi, od kojih jedan broj i u Bosansku krajinu, gdje je i prije toga živio srpski pravoslavni narod, te da se naseljavanjem Srba, graničara i krajišnika, i izgradnjom crkvi i manastira, Ugarska na periferijama svoga kraljevstva upravo i branila od Otomanske imperije.

- Pregled bosansko-humske diplomatske građe, uzimajući u obzir intitulacije bosanskih vladara, kao i datume izdavanja tih povelja /uglavnom su to dani posvećeni velikim događajama ili svetiteljima koji se slave kod Srba, kao što su Usjekovanje glave svetog Jovana Krstitelja, Ognjena Marija, Miholjdan, Mala Gospojina/, argumentovano i nesumnjivo pokazuje srpsko-pravoslavni karakter srednjevjekovne bosanske države - istakao je Sadžak.

Prema njegovim riječima, početne teze da je srpski narod u Krajinu, pa i u Bosnu i Hercegovinu, došao sa Turskom, /.../ pokazuju se kao potpuno netačne i politički tendenciozne.

- Kao i stari izvori, tako i novija istorijska istraživanja pokazuju /.../ da su Srbi bili domicilni i matični narod u Bosni i Humu /Hercegovini/, da oni nisu bili nikakvi jeretici, već pravoslavni hrišćani, te da je njihova `crkva bosanska` bila samo jedna u nizu ortodoksnih crkava u `velikom vizantijskom krugu` - zaključuje Sadžak.

Monografija, koja je objavljena prošle godine, na 380 strana donosi istorijski kontekst, dosadašnje opise manastira, arhitekturu, kartografiju, filološke i teološke aspekte, hronologiju osam vijekova, manastirsko nasljeđe, popis podvižnika, priloge iz književnosti, fotografije i rukopise, kao i nove teorije koje profesor Sadžak prvi put uvodi.

Jedna od njih je zašto se vrijedne moštaničke knjige odnose i pohranjuju u biblioteku manastira Hilandar, budući da je na Svetu Goru monah Janićije Moštanički 1665. odnio "Panagirik", zbornik pohvala nastao oko 1430. godine, a moštanički jeromonah Jevđenije 11 godina kasnije "Otačnik" iz 1579. godine.

Sanjak je naveo da je to mogla biti zavjetna želja nekog od manastirskih ktitora ili zadužbinara, da je Moštanica mogla nastati kao metoh manastira Hilandar, ali je veća vjerovatnoća da se u dugom vremenu robovanja stvorio i ustalio novi običaj u srpskom narodu – poklanjanje knjige, budući da su u tadašnjoj crkvi, i kulturi uopšte, mnoge stvari bile zabranjene, ali ne i knjiga.

Bilo je dozvoljeno posjedovanje, prepisivanje, štampanje i izučavanje knjige.

- Prerasta vladarske i velikaške okvire i etikecije i dobija jedno novo značenje: knjiga nije samo predmet potreban za liturgiju, već i simbol slobode ispovijedanja, pa i više od toga – znak i vjerske i nacionalne samosvijesti u vremenu opšteg potiranja - ukazao je Sadžak.

Monografija donosi i brojne zanimljivosti – kako se srebrni moštanički krst iz 1635. godine našao u manastiru Banju kod Priboja gdje se i danas čuva, kako se u narodu povezuju predanja o Teodoru Tironu i Teodoru Sladiću, šta je sve o Moštanici pisao prijedorski prota Simo Stojanović, kako su moštanički pustinjaci živjeli u dvijema pećnima ponad manastira, kakav je bio kaluđerski put Ilije Kočića, mlađeg brata velikog srpskog pisca, i zašto je ruski putopisac 1857. godine tvrdio da je "samo čudo /.../ da se taj pravoslavni elemenat mogao i održati u Bosni u takvim prilikama".

U monografiji su opisana i brojna stradanja sveštenstva i uništavanja i potom obnove samog zdanja, bune i ustanci koji su kretali upravo iz manastira, te je stoga manastir bivao metom osvetnika, stradanja u Velikom ratu i u vrijeme Nezavisne države Hrvatske.

Opisna su i manje poznata odnosno široj javnosti gotovo nepoznata stradanja u vremenu komunizma, posebno od avgusta do oktobra 1953. godina na području Banjalučke eparhije, a najsuroviji je bio upad agitatora u manastir Moštanicu uoči Preobraženja te godine, o čemu politička cenzura FNRJ nije dozvoljavala da se piše.

Na kraju, publikacija donosi "Riječ" mitropolita banjalučko-bihaćkog Vasilija prilikom prve posjete manastiru 26. maja 1913. godine, za koju je Sadžak naveo da po svim osobinama spada u red najljepših omilija /poučnih propovijedi/ u novijem srpskom crkvenom besjedništvu.

Od 1962. Moštanica je pretvorena u ženski manastir. Manastirska crkva u Moštanici posvećena je Svetom Arhangelu Mihajlu, a Preobraženje Hristovo u ovom manastiru se slavi i kao crkveni praznik i kao veliki narodni zbor.

- U popisu pravoslavnih manastirskih hramova podignutih po Bosni, Dalmaciji i Zapadnim Stranama, od Krke i Krupe preko Gomirja i Rmnja do Glogovca i Gomionice, svoje istaknuto mjesto i nemali značaj ima i Moštanica, manastir svetog Arhanđela Mihajla, koji je srpskom narodu u Bosanskoj krajini kroz duge i tamne vijekove ropstva bio jedina i neprolazna zvijezda vodilja. A velikom dijelu našeg naroda on je to i danas i biće i u budućnosti - napisao je autor monografije.