Samo tri mjeseca nakon “Travničke hronike”, Andrić počinje da piše još jedan roman koji već dugo nosi u sebi. Ono što je pažljivom čitaocu svakako bilo jasno, poslije Andrićeve smrti, kad se objave zapisi iz bilježnica u koje je pisao cijelog života, biće eksplicitno potvrđeno. Cijela veličanstvena istorijska vertikala rodila se iz sjećanja na vlastitu mladost uz ćupriju Mehmed-paše Sokolovića. Početkom 1943. Andrić zapisuje da je iz fragmenta zabilježenog u Soko Banji 1942. nastala cijela “Na Drini Ćuprija”. Ovo je taj odlomak:

“Sa đacima su tu redovno i njihovi drugovi iz detinjstva koji su zajedno s njima učili ovde osnovnu školu pa posle ostali u kasabi kao šegrti, trgovački pomoćnici, sitni pisari u opštini ili nekom preduzeću. Njih ima dve vrste. Jedni su zadovoljni svojom sudbinom i životom kasabe u kojoj će ostati da vek vekuju. Oni sa ljubopitstvom i simpatijom gledaju svoje školovane drugove, dive im se, ne poredeći se nikad sa njima; i bez najmanje surevnjivosti učestvuju u njihovom razvoju i usponu. Drugi su nepomireni sa životom u kasabi na koji su sticajem prilika osuđeni, željni nečeg što smatraju višim i boljim, a što im se izmaklo i što im sa svakim danom postaje sve dalje i nedostižnije. Iako i dalje druguju sa svojim drugovima studentima, ti mladići obično se odvajaju od ovih svojih školovanih vršnjaka, bilo svojom grubom ironijom, bilo neprijatnim ćutanjem. Oni ne mogu kao jednaki da učestvuju u svima njihovim razgovorima. Zato mučeni stalno osećanjem svoje nedoraslosti, oni čas preterano i neiskreno podvlače u govoru svoju prostotu i neukost, u poređenju sa srećnijim drugovima, čas se opet jetko svemu podsmevaju sa visine svoga neznanja. I u jednom i u drugom slučaju, zavist odiše iz njih kao gotovo vidna i osetna snaga. Ali mladost još lako podnosi prisustvo i najgorih nagona i živi i kreće se slobodno i bezbrižno između njih.”

U tim godinama Andrić nekoliko puta iskazuje građansku neposlušnost spram okupacionih vlasti i programski odbija da na bilo koji način učestvuje u javnom i kulturnom životu, a dobar primjer može biti situacija iz 1943. kada zabranjuje svom izdavaču Cvijanoviću da objavi nova izdanja nekih njegovih starih djela koja je ranije objavio.

Odmah nakon što je okončao rad na romanu “Na Drini ćuprija” Andrić piše “Gospođicu”. Gotovo da nema nikakve pauze: jedan je završio, a drugi započeo u decembru 1943. Stanje na evropskim frontovima već se okrenulo na savezničku stranu i postaje moguće nadati se skorom oslobođenju zemlje. Ponešto potcijenjeni roman o Rajki Radaković često se simplifikuje tako što biva opisivan kao puki “roman o škrtosti”. Ipak, mnogo više nego (samo) roman o škrtosti, “Gospođica” je roman o nepolitičnosti.

Andrić sam, međutim, nepolitičan nikad nije bio, pa ni u trenutku kad pobjednička partizanska vojska uz pomoć i saradnju Crvene armije oslobađa Beograd. Njegov relativno brz pronalazak “modusa vivendi” sa komunistima nije toliko teško objasniti: najprije, Andrić je trebalo njima kao simbol jugoslovenskog kontinuiteta i kao neko ko se za vrijeme okupacije ni na koji način nije kompromitovao, a komunisti je trebalo njemu kao jedina politička snaga koja je u tom trenutku bila u stanju sačuvati Jugoslaviju, njegov jedini politički ideal.

Stoga je i prvi roman koji se uopšte štampa u novoj Jugoslaviji “Na Drini ćuprija” (mart, 1945.). Pet mjeseci kasnije, izlazi “Travnička hronika”, a prije kraja 1945, tačnije u novembru, izlazi i “Gospođica”, i to u Sarajevu.

Naredne godine će biti biran i za potpredsjednika Društva za kulturnu saradnju Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom i za predsjednika Saveza književnika Jugoslavije. S jeseni 1946, putuje u Moskvu, Lenjigrad i Staljingrad, gdje će iz neposredne blizine vidjeti Josifa Visarionoviča Staljina.

***

Tog 27. septembra 1958, u beogradskoj opštini Stari grad, u brak su stupili Ivo Andrić, književnik i Milica Babić, kostimograf Narodnog pozorišta u Beogradu (rođena 1912. u Bosanskom Šamcu). Svjedoci na vjenčanju su bili Aleksandar i Julijana Vučo.

Tačno jedanaest godina ranije, na obližnjoj adresi Francuska 7, u prostorijama Udruženja književnika Srbije, Andrić je držao predavanje o svojim utiscima iz posjete Azerbejdžanu gdje je učestvovao u programu obilježavanja osamstote godišnjice rođenja pjesnika Nizamija.

Iako je 1945. objavio čak tri romana, i dalje je intenzivnoj stvaralačkoj fazi pa 1948. objavljuje “Nove pripovetke” gdje su sve priče, izuzev “Dece” napisane između 1944. i 1948. U knjizi je i pokoja priča o “turskom i iracionalnom” po kakvim je Andrić već poznat, ali više je onih ponešto drukčije poetike: od autobiografskih crtica do priča iz savremenog života. U ovoj knjizi je objavljena i jedna od najkontroverznijih Andrićevih priča, “Pismo iz 1920. godine”.

Koliko god da je ova knjiga Andrićevih kratkih proza zavrijedila zasluženu pažnju i priznanja (poput, recimo, Nagrade za književnost Vlade FNRJ), ključna Andrićeva knjiga objavljena nakon 1945. ipak je kratki roman “Prokleta avlija” čije prvo izdanje objavljuje 1954. novosadska Matica Srpska uz autorski honorar od 25.000 dinara po tabaku. Znamo da je Andrić godinu dana ranije, u maju mesecu 1953, boravio u Turskoj, u sastavu jugoslovenske parlamentarne delegacije. Pored posjete Ankari, boravio je u Izmiru, Brusi i Istanbulu. U Carigradu je, svjedoči Miroslav Karaulac, Andrić osim zvaničnog razgledanja znamenitosti, samoinicijativno obišao i Tophanu, Galatu i Peru, stara predgrađa oko Arsenala, nekadašnjeg brodogradilišta i tamnice u kojoj se odvija radnja teksta koji poslije nekoliko decenija završava. U društvu sa Andrićem bio je Zuko Džumhur koji je o ovome i pričao Karaulcu.

Godine 1956, mjesec dana boravi u Kini. Od sredine pedesetih, knjige mu se sve češće objavljuju i na velikim zapadnim jezicima: od njemačkog preko francuskog do engleskog. Tim povodima Andrić putuje na predstavljanja svojih knjiga u Pariz i u London. Iako su kritika i književna javnost u Njemačkoj izuzetno blagonakloni prema Andriću, tamo neće putovati.

***

A onda 26. oktobra 1961. Ivi Andriću je dodijeljena Nobelova nagrada za književnost. U obrazloženju se ističe da je nagradu dobio za “epsku snagu kojom oblikuje motive i sudbine iz istorije svoje zemlje”. Među prvim čestitkama je i telegram šefa jugoslovenske države: “Dragi druže Andriću, veoma sam obradovan viješću o visokom priznanju koje Vam je odato dodjeljivanjem Nobelove nagrade za Vaš književni rad. Vi ste i time znatno doprinijeli ugledu književnih djela socijalističke Jugoslavije. Ja Vam od srca čestitam. Josip Broz Tito.”

Andrić je odgovorio ovako: “Smatraću se uvek srećnim ako sam ja svojim književnim radom zaista mogao nešto doprineti ugledu naše zemlje i tako zaslužiti Vašu čestitku, koja za svakog od nas predstavlja najlepše priznanje”.

U svom oficijelnom govoru prilikom primanja nagrade, Andrić ističe:

Na hiljadu raznih jezika, u najraznoličnijim uslovima života, iz veka u vek, od drevnih patrijarhalnih pričanja u kolibama, pored vatre, pa sve do dela modernih pripovedača koja izlaze u ovom trenutku iz izdavačkih kuća u velikim svetskim centrima, ispreda se priča o sudbini čovekovoj, koju bez kraja i prekida pričaju ljudi ljudima. Način i oblici tog pričanja menjaju se sa vremenom i prilikama, ali potreba za pričom i pričanjem ostaje, a priča teče dalje i pričanju kraja nema. Tako nam ponekad izgleda da čovečanstvo od prvog bleska svesti, kroz vekove priča samo sebi, u milion varijanata, uporedo sa dahom svojih pluća i ritmom svoga bila, stalno istu priču.

Veliku zaslugu za utisak koji je njegova književnost imala na švedske akademike iz Nobelovog komiteta imao je nadahnut prevod iz pera Gun Bergman, bivše supruge velikog režisera Ingmara Bergmana.

Godine 1963. su mu prvi put objavljena i sabrana djela (u deset tomova). I u zemlji i u svijetu o njemu se pišu doktorske disertacije. U svojim sedamdesetim godinama dočekao je vrijeme žetve. A zahvaljujući skladnom braku s Milicom Babić, čini se da ni na planu privatnog života nikad nije bio srećniji. Johan Volfgang fon Gete koji mu je u mnogim stvarima bio uzor rekao je pred kraj svog dugog i ispunjenog života da je bio zaista srećan, kad se sve sabere, možda samo četiri nedjelje. Ne znamo da li je Andrić vjerovao da je bio srećan duže od tridesetak dana, ali po svemu sudeći, koliko god da ih je bilo, najviše srećnih dana imao je tokom šezdesetih godina dvadesetog vijeka.

Piše: Muharem Bazdulj