Muzej Stare pravoslavne crkve Svetih arhangela Mihaila i Gavrila u Sarajevu, u kom je izloženo više od 200 eksponata, nastao je 1889. godine iz riznice crkve i među prvih pet je u svijetu prema vrijednosti izloženih eksponata, izjavio je kustos Muzeja Delibor Kajević.

-Muzej je otvoren zahvaljujući donacijama bogatih srpskih zanatsko-trgovačkih familija tog vremena Jeftanovića, Despića, Cekovića, te mnogih drugih koji su tada imali razvijene poslove- ističe Kajević za Srnu.

On pojašnjava da su ove i ostale familije putovale zemljama Evrope, obilazile tamošnje ustanove kulture tog vremena i, prema uzoru na njih, pomagale otvaranje istih u Sarajevu - ovaj muzej, narodno pozorište, ali i guslarska društva, te hotel "Evropa" koji postoji i danas.

Govoreći o postavci muzeja, Kajević ističe da je podijeljena u dvije cjeline.

Prema njegovim riječima, prvu, koja se nalazi u ulaznom dijelu, čine zanatske rukotvorine od srebra i bronze, nastale u 16. i 17. vijeku.

Kajević precizira da su one poklon crkvi, da su u jednom periodu pojedini predmeti služili za obavljanje vjerskih obreda, te dodao da se u drugoj cjelini nalazi vrlo cijenjena galerijska postavka.

-Što se tiče galerije ikona, bitno je napomenuti da su sve /ikone/ tokom vremena bile izložene u crkvi. Jedan dio je iz prvobitnog fundusa samog Muzeja, a drugi čine ikone koje su bile izložene u crkvi, a zatim povučene, tako da predstavljaju muzejski eksponat- navodi kustos.

On ističe da je galerija sastavljena od ikona koje su nastale iz takozvane kritske škole ikonoslikarstva u 15. vijeku, padom Vizantijskog carstva, Konstantinopolja, kada mnogo sveštenika, ikonopisaca i bogoslova odlazi na grčko ostrvo Krit, koje se u to vrijeme nalazi pod vlašću zapadnih grofovija.

-Oni nastavljaju da rade, ali pod uticajem Zapada i nadolazeće renesanse, te ikone, osim jake duhovne linije Istoka, dobijaju i renesansnu umjetničku crtu sa Zapada i stvara se vrlo interesantna škola ikonoslikarstva, poznatija kao kritska škola- pojašnjava Kajević.

On naglašava da su sve ikone izuzetno značajne kako sa duhovne, tako i umjetničke strane, te da su bile izložene u crkvi, kao i da su odoljele zubu vremena i svemu što je pratilo crkvu ako se zna da je ona nekoliko puta stradala - što od rušenja, što od požara u vrijeme turske vladavine.

Jedna od najznačajnijih - ikona El Greka iz 1600. godine

Prema njegovim riječima, jedna od najznačajnijih ikona iz kritske škole ikonoslikarstva je ikona nastala 1600. godine "Liturgija pravednih i paklene muke grešnih", autora Georgija Klondzasa, koji je bio učitelj slavnog slikara El Greka.

Kajević je podsjetio da je prije četiri godine ova ikona bila izložena na evropskoj izložbi u Vizantijskom i hrišćanskom muzeju u Atini, povodom obilježavanja 400 godina od rođenja El Greka.

Govoreći o tome kako su ove ikone iz kritske škole došle u Sarajevo i našle se u Staroj pravoslavnoj crkvi, Kajević ističe da je u 15, 16. i 17. vijeku u Sarajevo dolazilo mnogo trgovaca sa svih strana koji su pričali o ikonama koje se slikaju na Kritu i koje su lijepe i specifične po mnogo čemu.

-Sarajevski Srbi, iako i sami teško žive, skupljaju novac sa sveštenstvom, daju ga trgovcima da im donesu ikone, iako su svjesni da im one mogu stići za pet-šest, pa čak i 10 godina ili ih uopšte neće ni dobiti- navodi kustos.

Prema njegovim riječima, u fundusu Muzeja su i originalni fermani sultana koji se uglavnom odnose na dozvole za obnovu crkve, ali i na život hrišćana, te drugih ljudi u Sarajevu tog vremena.

U Muzeju najstariji rukopis- Sarajevska Krmčija iz 1307. godine

Kajević naglašava da se u Muzeju nalazi i najstariji rukopis iz 1307. godine - Sarajevska Krmčija.

On je pojasnio da Krmčija predstavlja srednjovjekovno crkveno pravilo Nomokanon koje je uredio Sveti Sava, uzimajući nekoliko poznatih zakonika iz tog vremena i praveći jedan prilagođen uslovima života Srba. Nazvao ga je Krmčija, kao nešto što krmi, usmjerava i navodi na pravi put.

-Ukupno je osam Krmčija Svetog Save. Ovo je druga po starosti, iz 1307. godine, pisana na pergamentu, na originalnoj srednjovjekovnoj srpskoj ćirilici i nemjerljive je duhovne, religijske i svake druge vrijednosti- ističe Kajević.

Osim Sarajevske Krmčije, u Muzeju se čuvaju i Siloanovo jevanđelje nastalo na kraju 14. vijeka, te Teodosijev "Život Svetog Save", koji je prepisao dijak Vladislav 1508. godine u Mileševi, a od štampanih knjiga sačuvana su dva cetinjska Oktoiha Đurđa Crnojevića iz 1493/94. godine i Psaltir iz manastira Mileševe.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH na sjednici u septembru 2006. godine donijela je odluku kojom je graditeljska cjelina - Stara pravoslavna crkva Svetih arhangela Mihaila i Gavrila u Sarajevu proglašena nacionalnim spomenikom BiH.

U odluci se navodi da se nacionalni spomenik sastoji od crkve, crkvenog dvorišta, muzejske zgrade, ogradnog zida, ulazne kapije, parohijskog doma i pokretnog nasljeđa.

Komisija je tada konstatovala da se u okviru Muzeja nalazi zbirka od 140 ikona, četiri ikonostasna fragmenta, zbirka od 114 predmeta izrađenih od metala, zbirka od 13 knjiga, zbirka od šest starih dokumenata, te zbirka od 37 liturgijskih tkanina i veza.