Ako se ne bismo vraćali u daleku prošlost do prvih pominjanja srpskog naroda i njegove države, već se usredotočili tek na dva posljednja vijeka naše istorije, pred nas bi odmah iskrsnula imena čitave plejade uglednih Srba koji su zaorali duboku brazdu na našoj nacionalnoj njivi, onih koji su nesebično davali sebe za uspon srpske države i svekoliki napredak i razvoj našeg naroda.

Zbog imperativa oslobađanja od tuđinske vlasti i ostvarivanja državotvornih ciljeva vijenci slave, što je i razumljivo, rezervisani su za ratnike i državnike. Međutim, iza njih su išle stotine pregalaca bez čijeg znanja, odricanja, posvećenosti, pa i novca, mi danas ne bismo bili ti koji jesmo.

Jedan od takvih nacionalnih pregalaca je svakako i Ličanin Stevan Kalember, ugledni trgovac i nadasve dobrotvor, koji je skoro pet decenija svog života posvetio razvoju i boljitku svoga naroda. Rođen je prije 162 godine (1862) u Bijelom Polju kod Korenice. Trgovački zanat je pekao od Vrhovina, preko Gospića do Zagreba. Još zarana u Austrougarskoj monarhiji staje u odbranu srpskih prava, pa uskoro postaje član Centralnog odbora Srpske samostalne stranke (SSS) i jedan od njenih finansijera. Bio je stalni poslanik na Crkveno-narodnim saborima u Sremskim Karlovcima. A kada se početkom 20. vijeka stvara hrvatsko-srpska koalicije radi otpora agresivnoj velikomađarskoj politici, on gorljivo učestvuje u tome. U zagrebačkom montiranom veleizdajničkom procesu 1908. protiv 53 člana njegove stranke, zbog navodne zavjere sa Beogradom radi organizovanja prevrata, Kalember je pod istragom proveo 14 mjeseci, a potom osuđen na šest godina zatvora.

Kao istaknuti nacionalni radnik početkom Velikog rata 1914. odmah je uhapšen, da bi, poslije tri mjeseca zatvora, godinu i po proveo u internaciji. Uspijeva prebjeći u Beograd, gdje ostaje sve do 1918, kada se ponovo vraća u Zagreb. Dva puta je biran za narodnog poslanika u novostvorenoj Kraljevini SHS. Međutim, mnogo značajniji je bio njegov dobrotvorni rad. Naime, Stevan Kalember je bio jedna od ključnih ličnosti u stvaranju Srpske banke i Srpskog privrednog društva “Privrednik”. Da bismo mi razumjeli o kakvom grandioznim poduhvatima je riječ, osvrnućemo se na rad tih institucija.

Banka

Srpska politička, privredna, crkvena i intelektualna elita, pripadnici srpskog plemstva i aristokratije sa prostora Vojne Krajine i Vojvodine 1890. su osnovali Srpsku banku d.d. u Zagrebu s ciljem jačanja privrednog života Srba putem jeftinih kredita, ali i kroz druge vidove i aktivnosti. Banka je trebalo da pomaže i kulturno-prosvjetni rad, kao i politički život Srba u južnoj Ugarskoj, Bosni i Hercegovini i drugim srpskim prostorima. Kao što rekosmo, jedan od njenih osnivača zajedno sa Vladimirom Matijevićem, Kostom Taušanovićem i drugima bio je i ugledni rodoljub, trgovac Stevan Kalember, koji će biti u najužem rukovodstvu banke punih 46 godina, od 1895. pa sve do 1941. godine. Banka je sa svojom razgranatom mrežom filijala vrlo brzo ušla u sam vrh finansijskih institucija monarhije, a po nekima po snazi je zauzimala čak treće ili četvrto mjesto. Zbog ciljeva njenog osnivanja smatralo se patriotskom dužnošću da svaki viđeniji Srbin, ma gdje živio, bude i njen dioničar i to je sa oduševljenjem prihvaćeno.

Tako su se među 67.000 dioničara našla i imena Mihajla Pupina, Nikole Tesle, Mihaila Petrovića Alasa, Jovana Jovanovića Zmaja, Sime Matavulja i drugih. Srpsku banku je snažno podržala i Srpska pravoslavna crkva, pa se tako među dioničarima našlo i 129 crkvenih opština, manastirskih uprava, te raznih crkvenih fondova, pri čemu je Crkvena opština mostarska prednjačila sa čak 369 dionica. Početni kapital banke iznosio je nešto više od tri miliona kruna, ali je brzo uvećan, pa je 1919. on iznosio više od 25 miliona kruna, što je tada pretvoreno u 40,5 miliona dinara.

Divan je primjer činjenica da su se tokom postojanja banke članovi uprave uvijek dosljedno i predano držali srpskog nacionalnog interesa, zanemarujući partikularne interese raznih političkih partija kojima su pripadali. Srpska banka je 1898. u Zagrebu osnovala i svesrdno pomagala Savez srpskih zemljoradničkih zadruga kako bi jačala srpskog seljaka, obučavala ga u proizvodnji, ali i korišćenju kredita. Prvobitno sjedište Srpske banke bilo je u objektu Srpsko pravoslavne opštine u Ilici broj 7, da bi, po pisanju zagrebačkog “Srbobrana”, bilo kupljeno zemljište na uglu Jurišićeve i Petrinjske ulice, na kojem je 1913. izgrađena palata, što je sve zajedno koštalo ogromnih 700.000 kruna. Danas je tu Poštanska banka Hrvatske.

“Privrednik”

U Zagrebu je 23. septembra 1897. osnovano i Srpsko privredno društvo “Privrednik”. Slično kao i u slučaju Srpske banke, najugledniji Srbi, entuzijasti i dobrotvori došli su na ideju da se osnuje društvo koje će siromašnim darovitim dječacima iz srpskih krajeva omogućiti učenje zanata i drugih škola. Cilj je bio stvoriti jak građanski sloj unutar srpskog naroda koji će biti nosilac njegovog ukupnog ekonomskog i kulturnog preobražaja. Pored već pomenutog Vladimira Matijevića, tu su bili Isidor Đorđević, Nikola Ćuk, Ljubomir Ristić i, naravno, neumorni filantrop Stevan Kalember da svojim znanjem, uticajem, ali i znatnim kapitalom pomogne i ovo društvo. U “Privrednikovoj” upravi i Patronatu dobrotvora časno i korisno je djelovao dugih 40 godina. Odmah su značajnu moralnu i materijalnu podršku “Privredniku” uputili Mihajlo Pupin, Nikola Tesla, Lazar Dunđerski, Paja Jovanović, Isidor Đorđević, Đorđe Velisavljević, te patrijarh srpski Lukijan Bogdanović i mnogi drugi, a nedugo potom i Jovan Cvijić, sveti vladika Nikolaj Velimirović, kao i kraljevska porodica Karađorđević. Naravno, tu se odmah našla i Srpska banka da podrži ovaj poduhvat, da bi kasnije, 1905. osnovala i Šegrtski fond za potrebe “Privrednika”. Društvo je imalo razgranatu mrežu pododbora, a po mnogim mjestima imalo je povjerenike od najuglednijih tamošnjih ljudi. Oni su vrlo brižljivo odabirali bistrije okretne dječake od 12 godina za školovanje putem “Privrednika”. U početku nije sve išlo lako, jer roditelji nisu baš rado slali djecu daleko od kuće u ruke nepoznatim ljudima. Međutim, uskoro je led probijen i taj proces je, uz vrhunsku organizaciju, uzeo maha. Za prvih 16 godina rada “Privrednik” je obrazovao 10.500 pitomaca, od čega je njih 2.133 bilo iz Bosne i Hercegovine, a do 1941. na ovaj način je odškolovano oko 40.000 pitomaca iz svih srpskih krajeva. Kalember je samo sa područja malene Korenice na školovanje uputio čak 300 pitomaca.

Sve dok je sjedište “Privrednika” bilo u Zagrebu, on je bio meta stalnih napada i opstrukcija. Austrougarske vlasti su mu zabranjivale prekogranično djelovanje, njegove prostorije, kao i sve srpske radnje demolirane su 1902, a to se ponovilo i 1908. Tokom Velikog rata sva pokretna imovina društva je spaljena i opljačkana, a rad zabranjen. U tzv. Veleizdajničkom procesu tužilac je i rad “Privrednika” ocijenio kao izdajničko djelo. Začuđuje da se i u Kraljevini SHS zadržao sličan odnos prema “Privredniku”. Međutim, bolji poznavaoci srpsko-hrvatskih odnosa tvrde da je antisrpski kurs crno-žute monarhije, uz određene modifikacije, Zagreb u kontinuitetu nastavio sve do današnjih dana. Zbog takve klime, a svjestan njegovog velikog značaja, kralj Aleksandar se prihvata visokog pokroviteljstva nad “Privrednikom”, da bi u dogovoru s njim uprava 1923. društvo preselila u Beograd, od kada počinje njegovo još plodnije djelovanje.

Od 1931. i muslimanska djeca ulaze u ovaj vid školovanja, a to bi sigurno krenulo i ranije da je otpor roditelja bio manji. “Privrednikovi” šegrtski domovi su podizani po većim gradovima, a za onaj u Sarajevu 1930. je osveštan kamen temeljac. U Beogradu je 1932. u Krunskoj ulici sagrađen veleljepan moderno opremljen Šegrtski dom za 200 pitomaca. Gradnja je koštala za to vrijeme ogromnih pet miliona dinara, a objekat je imao prvoklasne prostore i opremu za smještaj, učenje, ishranu, higijenu i fiskulturu. Treba pomenuti da je “Privrednik” svesrdno pomagao i formiranje sokolskih i drugih naprednih društava u Kraljevini i služio za primjer dobre organizacije. Uprava je brižljivo vodila kartoteku o svojim pitomcima i poslije prestanka školovanja o njihovom radu, ali i privatnom životu. Zanimljiv je podatak da je društvo, osim pomoći u pokretanju vlastitog biznisa, pomagalo pitomce i kod stupanja u brak, pa se u tom smislu sarađivalo sa dobrotvornom zadrugom “Srpkinja”, koja je takođe zbrinjavala svoje štićenice. U prostorijama “Privrednika”, gdje je bilo uslova za to, svake nedjelje su priređivani koncerti i zabave.

Cvijeće okupatorima

A onda je došao Drugi svjetski rat i tamo gdje su njemačkog okupatora dočekali cvijećem, Srbima se nije pisalo dobro. Mnogi nestrpljivi srbomrsci nisu mogli ni iščekati poglavnikovu zapovijed, već su odmah počeli sa brutalnim ubistvima i progonom. A kad je to dobilo institucionalnu formu, Hrvatska je postala zemlja planskog velikodržavnog terora i zločina. Prvo su ubijani i zatvarani najviđeniji srpski prvaci, sveštenstvo, inteligencija i bogatiji građanski sloj. Kada je u pitanju Srpska banka, dio članova uprave i veći dioničari su odmah ubijani na najsvirepiji način, da bi se preostala manjina natjerala na poslušnost kod prebacivanja dioničkog kapitala na ustaške glavešine. Primjera radi, u Sisku je svirepo mučen i zaklan vlasnik fabrike alkohola Miloš Teslić, član Nadzornog odbora banke. Živo su mu srce izvadili i tako se slikali. Ugledni dioničari braća Marković i braća Jeličić odmah su poklani, a u nebrojenim stratištima, uključujući Jadovno i Jasenovac, hiljade dioničara je umoreno na najzvjerskiji način.

Smrt

Junak naše priče, već starac narušenog zdravlja, nekako uspijeva da izbjegne u Beograd, ali te sreće nije bio njegov sin Branko, kojeg ustaše zaklaše u Jadovnu kao i još 34 Kalembera. Kada je u Hrvatskoj crnu vlast smijenila crvena, svi viđeniji Srbi koji su preživjeli ustaški pogrom, uključujući i čelnike Srpske banke, odmah su optuženi za lojalnost Pavelićevom režimu. I Stevana Kalembera, starca od 84 godine, doveli su uz ostale u Zagreb pred dojučerašnjeg ustaškog sudiju Vimpulšeka koji mu je za “saradnju sa ustašama” odrezao dvije godine robije, dok, recimo, neki članovi ratne uprave banke, ovejane ustaše, nisu suđeni “zbog saradnje sa ustašama”. Poslije će sin jednog od njih postati ministar u vladi NR BiH, a sin drugog dekan Prirodno-matematičkog fakulteta u Beogradu.

Na kraju ono što nisu opljačkale ustaše dokusurili su komunisti, pa je tako srpski narod ostao bez ogromne imovine. Kapital Srpske banke u novcu i nekretninama širom države, te udjelu u vlasništvu rudnika “Trepča”, brodogradilišta u Kraljevici itd. danas bi iznosio više od milijardu dolara. I “Privrednik” je bio izuzetno moćna organizacija i krajem 30-ih u svim većim gradovima kraljevine je imao značajne nekretnine, na računima u 23 banke čuvane su desetine miliona dinara. Raspolagao je sa 37 bogatih zadužbina, 57 fondova i 77 legata. Uprkos činjenici da je “Privrednik” i te­ kako mogao poslužiti i novoj državi za školovanje “radničke klase”, kao i da je oko 50 narodnih heroja SFRJ u njemu izučilo zanat, kao Đuro Pucar Stari, Rade Končar, Filip Kljajić, Radoje Dakić i mnogi drugi, društvo je, nažalost, ukinuto 21. oktobra 1946.

Konačno, s velikom gorčinom možemo konstatovati da su mnogi čestiti Srbi bez ijedne mrlje na svojoj biografiji, poput Stevana Kalembera, doživjeli potpunu propast i poniženje uprkos svojoj velikoj žrtvi i zaslugama. Taj vrijedni i skromni čovjek bio je pokretač i osnivač, dobrotvor i pomagač, više od četiri decenije agilni član uprava, što Srpske banke, što “Privrednika”, te dobrotvornog društva “Sveti Sava”. Bio je potpredsjednik Eparhijskog savjeta u Zagrebu, član Patrijaršijskog savjeta SPC, predsjednik crkvenih opština u Korenici i Zagrebu, osnivač i donator biblioteka, srpskih štedionica i ko zna šta je još činio za svoj narod. Zbog takvog svog djelovanja je progonjen, zatvaran i suđen u svim državama u kojima je živio, od one francjozefovske do one brozovske, da bi konačno i preminuo u Beogradu, odbačen i uništen, 1946.

Srbi iz Like

Kalemberi su Srbi iz Like, slave Mratindan. Neki od poznatijih su Dragan Kalember, 1914. suđen za atentat sa Principom i drugovima, ali je zbog mladosti (16 godina i jedan mjesec) i manjkavih dokaza oslobođen, zatim uzdanica i najbolji fudbaler sarajevske Slavije Branko Kalember koji je tragično nastradao sa 17 godina. Tu je i poznati košarkaš Srđan Kalember, rođen takođe u Sarajevu 1928, jedan od osnivača KK Crvena zvezda, sa kojom je kao igrač osvojio rekordnih devet titula prvaka Jugoslavije. A od kraja 70-ih na jugoslovenskoj pop sceni bio je megapopularan Vlado Kalember, vođa grupe “Srebrna krila”.

Autor: Dragan Mijović