Arheološko istraživanje u Petropavlovom manastiru kod Trebinja dovelo je do važnog zaključka, na ovom prostoru nije se nalazio benediktinski samostan, kako je ranije tvrđeno. Nalazi potvrđuju pretpostavku da kompleks potiče iz antičkog, odnosno ranovizantijskog doba, a otvaranje nekropole u podu same Crkve Svetog Petra otvorilo je novu misteriju.

- Istraživanjem 1968. godine arheolog Marko Popović je ovaj kompleks proglasio benediktinskim samostanom na osnovu arheološke građe od svega nekoliko nalaza keramike, ali i arhivske građe koja je olako vezana za ovaj prostor. U pisanim izvorima se pominje samostan „Sankti Petre di kampo“, Svetog Petra u polju. Popović je nekritički prihvatio teoriju da se taj objekat nalazio ovde.

Ovo priča jedan od arheologa koji je ovog ljeta radio na istraživanju koje je vodio Muzej Hercegovine iz Trebinja, dr Dejan Bulić iz Istorijskog instituta Beograd:

„Istraživanja Đorđa Jankovića, početkom 2000-tih su pokazala antičko porijeklo, krstionice, današnje Crkve Svetog Pavla, on ju je i našao. Sada je trebalo sve te navode potvrditi, provjeriti“.

Manastir sa korijenom iz rane Vizantije

Danas jedno od najvećih duhovnih središta u Hercegovini, Manastir Svetih apostola Petra i Pavla, ima dvije crkve. Veliki hram posvećen Svetom apostolu Petru u današnjem obliku obnovljen je 1906. godine za vrijeme mitropolita Petra Zimonjića, a manji posvećen Svetom apostolu Pavlu 2007. godine.

Prva arheološka istraživanja, prije Drugog svjetskog rata i šezdesetih godina prošlog vijeka, otkrila su da su prvobitni hramovi izgrađeni mnogo ranije, a nova potvrđuju da je to bio kompleks koji je činila velika bazilika, danas Crkva Svetog Petra, sa krstionicom, danas Crkvom Svetog Pavla. Do novih zaključaka Bulić i kolege došli su iskopavanjem u podu velike crkve.

- Sveti Petar i Pavle su praktično građevina iz ranovizantijske epohe, 5. ili 6. veka. Pronašli smo novčić Valentinijana II s kraja 4. veka, teoretski to bi mogao biti i kraj 4. veka, ali bio bi to pomalo hrabar zaključak. Interesantno je da je građevina bila u ruševinama sve do Srednjeg veka, kada postoje prostor za sahranjivanje. A onda je 1906. godine podignuta crkva nad temeljima stare, preko groblja - objašnjava Bulić.

Groblje na ostacima starije crkve

Dakle, velika crkva je dugo bila u ruševinama, ali je narod uvijek znao da je to sveto mjesto, oko nje je formirao nekropolu, groblje pod stećcima, tipičnim za taj dio Hercegovine.

I danas je ovdje groblje, čitav prostor je bio pod stećcima, a kada je podignuta nova crkva 1906, dio stećaka je izlomljen i ugrađen u temelje današnje Crkve Svetog Petra. A onaj centralni dio koji im nije smetao, ti stećci, nadgrobnici, su ostali tu na licu mjesta. 

Kada je riječ o predmetima pronađenim u grobovima, Bulić kaže da su grobni prilozi pod stećcima dosta rijetki. Takav je i ovdje slučaj, ali su pronašli akču, sitni turski novac kovan 1512. godine:

„Dakle, imamo sigurno horizont sahranjivanja 15. i 16. veka, uobičajen za stećke, možda i 14., ali svojevremeno, kad je građena crkva, 1906. Delić je zabeležio da je nađena i jedna ploča sa natpisom, tri sina podižu spomenik majci. Ona je datovana u 12. vek, ugrađena je u proskomidiju crkve, i sada se može videti. Dakle, bilo bi logično zaključiti, da je na prostoru ove stare bazilike od 12. veka krenulo sahranjivanje“.

Dio crkve iz antičke epohe

Arheolozi su ovim iskopavanjima pronašli i antički sloj, nastao prije podizanja bazilike. Bulić objašnjava da je taj sloj zatvoren, da u njega nije bilo upliva drugih epoha, što znači da su nalazi iz njega apsolutno pouzdani.

„Iz tog sloja imamo dva novčića, ali još nisu pročitani, videćemo, ali ja mislim da ovaj novčić koji sam pominjao, Valentinijanov, da i on možda potiće iz tog sloja, da je nekim prekopavanjem, ukopavanjem grobova, dospeo u gornje zone. Iz antičkog perioda imamo i stotine nalaza krovnih pokrivki, tegula, antičke opeke“.

Episkopsko sjedište u Hercegovini?

Bulić kaže da su najnovija iskopavanja potvrdila da je ovo danas vjernicima izuzetno važno mjesto u Hercegovini Hrišćanima oduvijek bilo važno i veliko, bila je to velika bazilika sa krstionicom u petom vijeku, a to otvara još jednu pretpostavku:

„Moguće je, s obzirom na postojanje krstionice, da je to bio episkopski centar. Na žalost, osim crkve, nismo mogli ništa drugo istraživati, jer je taj zapadni deo, gde je izgleda i bilo nekog objekta, pokriven savremenim grobljem. Čak i kada bi kopali, pitanje je na šta bi naišli. Vekovi sahranjivanja razvaljivali su potencijalni objekat, možda episkopski dvor. Ali to ostaje kao realna mogućnost, da je dnašnji Petropavlov manastir bio episkopsko sedište“.

Manastirska misterija nad misterijama

Crkva Svetog Petra krije još jednu veliku misteriju, hram je u devijaciji čak 39 stepeni od idealne ose istok – zapad, ka sjeveru. Primjetno je, savremeni gobovi su malo pomjereni u orijentaciji u odnosu na crkvu. Ne podudaraju se.

Upitan šta to znači, ovaj arheolog kaže:

„Moram da proverim sa astronomima koji je to datum, kad izlazi sunce na taj azimut i da li se to podudara sa nekim crkvenim praznikom. Možda na taj način može da se dođe do prvobitnog posvećenja crkve. Neobično da je tolika devijacija crkve. Pitanje je i da li su graditelji objekt orijentisali prema izlazku sunca u vreme gradnje, prema nekom prazniku ili su ga možda usmirili prema nekom objektu“.

Do tolikog pomjeranja oltara crkve sigurno nije došlo greškom graditelja, niti deformacijom zemljišta, pa ova devijacija otvara još jednu teoriju koja se na našim prostorima pojavila tokom istraživanja obližnjeg rimskog lokaliteta Panik:

- Lokalitet je danas potopljen u Bilećkom jezeru. Mi za sada potvrđenih takvih objekata nemamo, ali mogao bi se tumačiti kao kriptohrišćanstvo iz 3. veka. U mozaiku, na ogrtaču Orfeja, su predstave krstova. Da li slučajno ili je kriptohrišćanstvo, ostaje nepotvrđena stvar - zaključuje Bulić u razgovoru za Sputnjik.