Od trenutka kada je Sveti Sava izdejstvovao autokefalnost 1219. godine do današnjih dana poglavari Srpske pravoslavne crkve oduvijek su bili ličnosti koje su oko sebe okupljale i sabirale narod, svaki patrijarh je nosio breme svog vremena i kroz vijekove su očuvali jedinstvo Srba pred okupatorima, osvajačima i svim iskušenjima.

Prvi srpski arhiepiskop i prosvjetitelj Sveti Sava je bio svjestan da jake države nema bez crkve, jer ta njena duhovna snaga je očuvala plamen patriotizma i duhovnosti koji je tinjao među Srbima čak i kad su izgubili i državu. Danas, ta crkva je vezivno tkivo svih pravoslavnih vjernika u Srbiji, Republici Srpskoj i Crnoj Gori, ali i Srba u rasijanju, jer ona okuplja, sjedinjava i podsjeća nas ko smo. Crkva je sačuvala istoriju, kulturu, jezik i za Srbe je oduvijek imala ogromnu ulogu u svim procesima, od oslobođenja od turske okupacije do posljednjih dešavanja tokom devedesetih godina. Tako je pitanje vjere postalo pitanje identiteta, a crkvu je postalo nemoguće gledati samo iz duhovnog ugla, jer njena socijalna uloga je bila nemjerljiva.

Srbi su kroz vijekove imali mnoge vladare koji su u različitim vremenima imali različitu ulogu. Svako od njih bio je po nečemu poseban i različit od onog drugog, a stavovi struke i naroda su se mijenjali u zavisnosti od mnogih faktora. Ipak, po nečemu su svi jednaki. Svi oni su bili svjesni da je crkva važan faktor i svaki od njih je s velikim poštovanjem gledao na ličnost patrijarha.

Naredne sedmice Sabor Srpske pravoslavne crkve izabraće 46. poglavara, odnosno osmog od uspostavljanja jedinstva Pećke arhiepiskopije. Ovi izbori oduvijek privlače pažnju javnosti, a zbog značaja koji imaju vrlo često su pogodan predmet za stvaranje mnogih teorija zavjere, koje idu od toga da patrijarha bira vlast do toga da je “sve namješteno”. Iako je vlast oduvijek bila uključena u izbor, posredno ili neposredno, činjenica je da su Srbi skoro uvijek dobili patrijarha koji je bio omiljeniji i imao veću podršku naroda od svakog političara, pa čak i Tita.

Profesor istorije na Univerzitetu u Banjaluci Boško Branković kaže da je srpski narod oduvijek živio u brojnim iskušenjima i da je uloga SPC u njima bila velika. Ipak, pozicija patrijarha, kao i u osmanskim vremenima, i danas nosi veliko breme.

- Rekao bih da se uloga srpskog patrijarha u 20. i 21. vijeku ne razlikuje od uloge iz ranijeg vremena. Zašto? Ako samo pogledamo šta se sve dešavalo sa srpskim narodom, i šta se dešava u pomenuta dva vijeka, biće nam jasno da se svaki od sedam patrijarha, od 1920. godine do danas, susretao sa različitim problemima koji su pritiskali Srpsku crkvu i srpski narod - ističe Branković.

Opasnost od islamizacije i unijaćenja nagonila je Srpsku crkvu da se iz dana u dan bori za očuvanje pravoslavlja i srpskog imena kod svoje pastve. Na čelu ove odbrane srpskog naroda od gubljenja vjerskog i nacionalnog identiteta bio je srpski patrijarh.

- I danas vidimo da su SPC i srpski patrijarh stub oko kojeg se okuplja srpski narod u Srbiji, Crnoj Gori, Republici Srpskoj, Hrvatskoj, ali i šire. Srbi patrijarha doživljavaju na jedan poseban način i sam pomen njegovog imena ima određenu istorijsku težinu koja, i u današnje vrijeme, predstavlja oslonac i očinsku ljubav koja srpskom narodu daje snage da istraje u teškim vremenima - kaže Branković.

Uspostavljanje komunističke vlasti poslije Drugog svjetskog rata vjerovatno je jedan od najtežih perioda za SPC. Ustavom FNRJ iz 1946. godine proklamovana je odvojenost crkve od države, ali ne i države od crkve. U poslijeratnom periodu vršeni su progoni i ubistva sveštenstva, skrnavljeni hramovi i otimane službe.

- Novi problemi za srpski narod kreću i početkom devedesetih godina sa raspadom SFRJ i početkom građanskog rata. Srpski narod je ponovo mimo svoje volje uvučen u sukobe i ponovo je preživio velika stradanja, ali je još jednom pokazao da je dostojan svojih predaka. Početak 21. vijeka donio je nove probleme, a najveći je sigurno pitanje očuvanja “srca srpskog naroda” Kosova i Metohije. Za sada, Srpska crkva se pokazala kao stub odbrane ove vjekovne srpske zemlje - zaključuje Branković.

Svjesno značaja i uticaja SPC, Osmansko carstvo je ukinulo Pećku patrijaršiju 1766, nakon čega je kao jedina eparhija Srpske crkve nastavila da djeluje Zetska eparhija, odnosno današnja Mitropolija crnogorsko-primorska. Iako se danas u javnosti od određenih struktura taj period nastoji predstaviti kao period autokefalnosti “crnogorske crkve”, činjenica je da crnogorski mitropoliti, počevši od svetog Petra Cetinjskog, nikada nisu željeli da svoje biće odvoje od Pećke patrijaršije. Od 1752. godine do današnjih dana mitropoliti crnogorsko-primorski nose i titulu čuvara pećkoga trona.

Sveštenik i urednik radija “Svetigora” Nikola Pejović kaže da u Crnoj Gori s ponosom ističu da su oni jedina svetosavska episkopija koja je sačuvala kontinuitet.

- Kruna tog pamćenja i vjekovnog svetosavskog opredjeljenja pojavila se u toku prošle godine kroz veličanstvene litije koje su se dogodile u godini kada je naša mitropolija proslavljala 800 godina od osnivanja. One su pokazale koliko je pravoslavni narod u Crnoj Gori i danas kao i u prošlosti spreman da čuva i da brani jedinstvo Srpske pravoslavne crkve, doživljavajući to kao zavjet i amanet koji su nam ostavili naši sveti preci i sveti mitropoliti - ističe Pejović.

Upokojenjem arhiepiskopa pećkog i patrijarha srpskog Irineja i mitropolita crnogorsko-primorskog i egzarha trona pećkog Amfilohija prvi put u novijoj istoriji naše crkve pećki tron je u istom trenutku ostao upražnjen.

- Zato sa još više nade, vjere i ljubavi iščekujemo izbor novog poglavara. Molimo se Bogu i Svetom Savi da nispošlju Duha svetoga na naš Sveti Sabor da tako prosvijetljeni i nadahnuti ličnošću Svetog Save i svetih srpskih patrijaraha izaberu dostojnog nasljednika na svetosavskom tronu koji će sa istom revnošću i mudrošću voditi brod naše crkve čuvajući njeno jedinstvo u vjeri, ljubavi i predanju - zaključuje Pejović.

Težina krsta prvojerarha je u tome da očuva jedinstvo srpskog naroda i crkve, što je izazov u svakom vremenu. Zato se oko izbora patrijarha uvijek posebno podigne pažnja javnosti, kako one crkvene, tako i onih koji su izvan nje. Zbog značaja ličnosti patrijarha uvijek je postojala želja vlasti da na to mjesto dođe neko ko joj odgovara. Urednik lista “Sabornik” Nikola Stanković smatra da ni uoči izbora 18. februara situacija nije mnogo drugačija.

- U izbor nekolicine naših patrijaraha iz prošlog veka je država imala direktan uticaj, samo je pitanje koliki je taj uticaj i kako se odražavao. Upravo zbog toga je delimično promenjen način izbora patrijarha. Ne da bi se ukinula svaka mogućnost uplitanja države, jer to gotovo da nije izvodljivo, nego da bi se donekle umanjila mogućnost da vlast ima poslednju reč. Mislim da je važno imati svest da vlasti mogu uticati na izbor patrijarha, ali da je gotovo sva odgovornost na episkopima koji mogu dozvoliti vlasti da se upliće ili joj to isto ne dozvoliti, čuvajući samostalnost odlučivanja i ličnu odgovornost pred Bogom i narodom. Iskreno se nadam, a verujem da to očekuje sav naš narod, da će episkopi uspeti da se odupru državnom oktopodu koji ih vreba sa svih strana, kao i da će Duhom svetim biti izabran onaj kandidat koji je najdostojniji te službe - ističe Stanković.

Izazovan period

Nikola Stanković smatra da novog patrijarha čeka veoma izazovan period u crkvi i narodu, jer necrkvene strukture pojačavaju svoj uticaj u crkvi, a medijski napisi i poruke pojedinaca iz crkve zbunili su narod.

- Mnogo je podela i jako je važno da novi patrijarh ima snage i kapaciteta da nas sjedini, da određene nesuglasice dovede do izmirenja, kao i da dobro ume da se nosi sa pitanjima odnosa crkve i države. Ako patrijarh bude sebe postavljao na neku od strana već razjedinjenoga naroda, to će dovesti do još većih podela ili ako bude bio previše blizak vlasti, to će opet dovesti do smanjenja značaja i uloge crkve u društvu, koliko god to paradoksalno izgledalo - zaključuje Stanković.