Godina je 1900, Grad svjetlosti sija jače nego ikad, oči cijelog svijeta pune nade i oduševljenja uprte su u Pariz.
Svjetska izložba EXPO 1900, na razmeđi vijekova predstavljala je prvorazredni planetarni događaj, mjesto gdje su veliki demonstrirali svoju moć i prestiž, ali i prilika za promociju malih naroda i država kroz predstavljanje njihovih kulturno-umjetničkih, tehnoloških i drugih dostignuća.
Za organizaciju ove glamurozne priredbe francuska vlada je izdvojila budžet od, za to vrijeme basnoslovnih, sto miliona zlatnih franaka. Ova grandiozna smotra svjetskog stvaralaštva je nadmašila sve do tada viđeno, 76.000 učesnika i izlagača i 51 milion posjetilaca. Među 40 pozvanih zemalja našla se i mala pretkumanovska Srbija, koja je na putu progresa snažno stresala sa sebe teško osmansko nasljeđe, puna samopouzdanja, spremna da zakorači u novi vijek, odvažno je hrlila na ovaj pariski randez-vous sa naprednim civilizovanim državama Evrope i svijeta. Za tu svrhu ona je uz Senu pored mosta Alma izgradila veleljepni izložbeni paviljon od 500 metara kvadratnih, sličan Gračanici u srpsko-vizantijskom stilu, kojeg je posjetio i sam predsjednik Francuske Republike Lube.
Stavljajući akcenat na obnovu svoje državnosti i slavnu prošlost, Srbija je žarko željela da pokaže šta ima i šta može, a imala je, i te kako. Pored narodnog stvaralaštva i zanatstva, bio je vrlo zapažen njen nastup u sferi likovnih umjetnosti. Slikar Paja Jovanović nagrađen je zlatnim odličjem za svoju istorijsku kompoziciju “Krunisanje cara Dušana”, dok je Marko Murat dobio bronzanu medalju za platno “Ulazak cara Dušana u Dubrovnik”. A kada je telegrafski aparat u Beogradu otkucao vijest da je, uz ove nagrade, i srpski vajar Đorđe Jovanović dobio Gran pri izložbe za Spomenik kosovskim junacima, oduševljenju nije bilo kraja.
Uništavana djela
O Đorđu Jovanoviću (1861 - 1953), sem usko stručnih krugova, šira javnost zna nedovoljno, a za većinu je gotovo potpuno nepoznat. Zato nam dužnost nalaže da poslije punih 122 godine od pomenutog događaja bude rečeno ponešto o ovom izuzetnom čovjeku i stvaraocu koji je svojim djelom i te kako zadužio naš narod. U drugoj Jugoslaviji srpska nacionalna istorija nije bila baš poželjan umjetnički motiv, a gotovo čitav Jovanovićev opus bio je vezan za nju. To je glavni razlog što su i on i njegovo djelo prilično skrajnuti i marginalizovani u dužem vremenskom periodu iako se radilo o začetniku modernog srpskog vajarstva i njegovom najplodnijem i najnagrađivanijem predstavniku. Već ostarjeli vajar nije mogao naći svoj izraz u socijalističkom realizmu, a, nažalost, pred njegovim očima iz političko-ideoloških razloga sklanjana su i čak uništavana neka njegova djela. Za razliku od njega, Paja Jovanović je izbjegao takvu sudbinu, možda i zbog činjenice da je uradio nekoliko uspjelih Brozovih portreta.
Ovaj rođeni Novosađanin umjetnička je znanja sticao u poznatim školama i kod majstora u Minhenu, Beču, Drezdenu i konačno Parizu, gdje je bio učenik čuvenog Šapija, uz Rodena tada najvećeg francuskog vajara. U vrijeme studija bio je aktivan i kao sportista, atletske građe, na velosipedu (biciklu) dva puta je proputovao gotovo cijelu Evropu. U Parizu je živio 20 godina i redovno vrlo zapaženo izlagao na “salonu” čak 25 godina.
Pozirali su mu francuski premijer Klemenso, generali Foš i Manžen, vikont Fontenej, Ogist Goven i mnogi drugi, naravno, i brojne lijepe Parižanke. Francuska vlada ga je predlagala i za orden Legije časti. Po dolasku u Beograd osniva umjetničku školu u kojoj je bio profesor i upravnik, a koja je vremenom prerasla u akademiju, jedan je od osnivača umjetničkog udruženja “Lada”, član udruženja “Medulin” i jedan od osnivača ULUS-a.
Za redovnog člana Srpske kraljevske akademije izabran je 1920. godine. Sve vrijeme vrijedno je stvarao u gipsu, kamenu, terakoti i bronzi, najčešće portrete znamenitih Srba. Tokom dugog stvaralačkog vijeka iz njegovog ateljea na Vračaru izašlo je na stotine radova, koji su svojevrsna galerija ličnosti iz nacionalne istorije. Tokom Velikog rata “da ne bi bio Švabin rob” prolazi albansku stradiju, kao i njegov sin Aleksandar sa srpskom vojskom, dok mu sin Mirko, arhitekta, kao francuski dobrovoljac gine na Marni 1915. Kasnije će isklesati potresnu skulpturu glave umirućeg srpskog vojnika koja je imala lik njegovog palog djeteta. Samo je bolno ranjeno roditeljsko srce, pomognuto drhtavom rukom majstora moglo u kamen utisnuti pečat patnje i tragike koji nosi ova skulptura nazvana “Za otadžbinu”. Njegovi radovi rasuti su širom Evrope, a skoro da nema grada u bivšoj Jugoslaviji u kojem se nije našlo poneko njegovo djelo. Banjalučani već skoro devedeset godina gledaju šest skulptura iznad triju ulaza u Banski dvor koje su Jovanovićevo djelo iz 1932, kao i mermerne biste kraljevskog para Karađorđević - Aleksandra i Marije, urađene za svečanu salu Banskog dvora. Za svoj rad višestruko je nagrađivan, samo u Parizu je dobio nekoliko medalja, što bronzanih i srebrnih, što zlatnih. I Petrograd mu se poklonio darujući mu srebrnu kolajnu. Prilikom otkrivanja Spomenika kosovskim junacima u Kruševcu, tu pred okupljenim narodom stari kralj, čika Pera, na grudi mu je zakačio Orden belog orla.
Drugovanje s Predićem
Dugo godina je prisno drugovao sa Urošem Predićem, velikanom srpskog i evropskog realizma. Stariji Beograđani se sjećaju ta dva dostojanstvena stara gospodina kako šetaju Terazijama nekim svečanim odmjerenim korakom i tiho razgovaraju. Dragoslav Nikolić je napisao: “Bila su to dva čudna starca, devedesetogodišnjaci, voleli su se kao braća, bili su zajedno kad god su mogli, interesantno je bilo gledati ih kada zajedno šetaju visoki, mršavi i sedi - kao apostoli. Sedam decenija su uporno i sa žarom radili, jedan kistom, drugi dletom, bili su neverovatno skromni i neumorni stvaraoci”. Ova dva srpska akademika, toliko zaslužna za našu kulturu, otišla su jedan za drugim u proljeće 1953. godine. Đorđe nije mogao da nadživi svog prijatelja Uroša više od pet nedjelja.
U svojoj “Autobiografiji” je napisao: “Moj srpski narod me zna, ceni, poštuje i voli. Za njega sam živio, radio i ja se zbog toga ponosim”. Međutim, socijalistički vlastodršci, kulturni komesari ostavili su ga da umre bolestan, u bijedi i poniženju, zaboravljen i izbrisan iz spiska važeće umjetnosti, iako je većinu svojih djela poklonio galerijama i muzejima širom zemlje. On 1949. piše prijatelju Jovanu Mikeliću: “Tražiš da dođem sa bolesnom ženom, a zaboravljaš koliko košta vozna karta do Subotice, pitaš li se da li imam toliko novca... Pre sam radio, zarađivao i poklonio više od sto mojih radova... Matica srpska ima toliko mojih dela, a sada me je izbrisala iz reda njenih počasnih članova”.
Danas na njegovom bivšem ateljeu u Skerlićevoj 6, odmah uz Hram Svetog Save, nema ni skromne ploče koja bi podsjećala na velikog srpskog vajara. Njegov grob zarastao u šiblje najbolje govori koliko smo se ogriješili od ovog čestitog Srbina.
Spomenici
Najpoznatiji njegovi radovi, pored pomenutog Spomenika kosovskim junacima, su skulpture i spomenici Josifu Pančiću, Milošu Obrenoviću, Karađorđu, Branku Radičeviću, vojvodama Mišiću, Stepi, Putniku, te vojvodi Vuku, dr Vladanu Đorđeviću, Kosti Taušanoviću, Vuku Karadžiću, Zmaj Jovi, Jovanu Subotiću, Milovanu Glišiću, Simi Matavulju, Ljubi Nenadoviću, Savi Tekeliji, patrijarhu Brankoviću, Nikoli Pašiću, hajduk-Veljku, kralju Petru I, Jovanu Žujoviću, Dositeju Obradoviću i još na stotine raznih portreta, alegorijskih kompozicija, reljefa, plaketa, medaljona i medalja.
Autor: Dragan Mijović
