Još za turskog zemana sarajevska srpska čaršija bila je duboko privržena vjeri i slovila kao jedan značajan centar pravoslavlja.

U prilično zatvorenom krugu ljubomorno je čuvan patrijarhalni hrišćanski moral, redovno se postilo i primalo pričešće, a običaji i adeti su tvrdo prenošeni s koljena na koljeno. Po cijenu ogromnih izdataka i prepreka Srbi su uvijek uporno obnavljali svoju Staru crkvu iz 15. vijeka, koja je više puta gorjela u podmetnutim požarima. Stare varoške porodice jagmile su se za čast da održavaju i poslužuju crkvu. Imućne i ugledne srpske zanatlije i trgovci širom srpskih zemalja, a i dalje, činili su poklonstva i priloge mnogim crkvama i manastirima. Pored toga, znatan broj ovdašnjih Srba na sebe je oblačilo kaluđersku rizu i monašilo se (pominju se kaluđerice Sarajevke).

U takvoj sredini vjerski praznici su obilježavani vrlo dostojanstveno i na najsvečaniji način, pamte se veličanstvene bogojavljenske litije sa hiljadama vjernika za osveštanje “adžiazne” (svete vodice) na izvoru Pjenkovac i druge svetkovine. Vaskrs je i za te naše pretke bio najveći sveti praznik. Istinski religiozni, vjerovali su u učenje da je Hristovo vaskrsenje pobjeda života nad smrću i nada u spasenje ljudskog roda, prema riječima iz Simvola vjere: “Čekam vaskrsenje mrtvih i život budućeg vijeka”. Razni stari dokumenti svjedoče kako se u gradu na Miljacki nekad proslavljao ovaj praznik.

Kako je Vaskrs najveći praznik, za njega je još od apostolskih vremena ustanovljen i najveći najstroži post zvani veliki ili časni. Tih sedam nedjelja nije tek uzdržavanje od određene hrane, već je i jedno veliko duhovno pročišćenje.

U sedmici prije početka velikog posta nije se jelo meso, već su se spremale pite, pogače, sir, kajmak, mlijeko, jaja i uopšte bijeli mrs, radi čega se ona i zvala bijela nedjelja i smatrana je uvodom u veliki post.

Darivanje

Prema jednom esnafskom zapisu iz 1797/8. vidimo da je na mesne bijele poklade u dva navrata darovan novac sužnjima u tamnici. Srpska zanatska udruženja (esnafi) isticali su se u milosrđu prema sirotinji i nevoljnicima. Hapšenicima se darivala hrana, svijeće i gotov novac bez razlike vjere, a posebno bogate ponude (pečenje, pršut, vino) nošene su im odmah poslije svršene liturgije na Vaskrs ili Božić. Apsane su uvijek bile pune hrišćana koji ne mogoše Turcima platiti razne globe i namete, pa ako se znalo da je u pitanju neki čestit čovjek, Srbi bi sakupili novac i otplatili njegov dug.

Poslije bijele nedjelje dolazi sedam nedjelja časnog posta koje se redom zovu: Čista, Pačista, Sredoposna, Krstu pokloljena, Akačista, Cvjetna i Velika nedjelja.

Na poklade, u nedjelju dan uoči početka posta, išlo se u crkvu gdje su se slušale propovijedi o postu i čistom životu, o izmirenju, pokajanju i molitvi.

Kad osvane Čisti ponedjeljak, prvi dan posta, žene bi prale svo posuđe, bakreninu i zemljane sudove u vodi sa kuvanim bukovim lugom (pepelom) zvanoj lukšija, da bi se odstranila svaka masnoća radi predstojećeg spremanja posne hrane. Kumom se ribala sva drvenina u kući, podovi, vrata, tavanice i drugo pokućstvo. Pored toga sva su djeca morala biti okupana, jer se vjerovalo da ko na taj dan bude nečist, takav će biti i cijele godine.

“Pačista nedjelja” postila se veoma strogo, cijele te sedmice u jelo se nije dodavalo ulje, niti bilo kakvi drugi začini. Tokom posta činilo se izmirenje među zavađenima, a srijedom i petkom obavezno išlo crkvi i dijelila milostinja sirotinji.

Treća, “Sredoposna nedjelja” tako se zvala jer u njoj pada srijeda koja označava sredinu posta. Toga dana redala bi se jaja oko peći ili oko ognjišta na pepelu, zbog vjerovanja da to donosi zdravlje ukućanima, a i da će kokoši bolje nositi jaja.

Za osmanskog vakta, a i kasnije, patrijarhalni Srbi držali su za sramotu da se djevojke šetaju ulicom, osim pete nedjelje Časnoga posta, kad bi išle u crkvu da se pričeste u pratnji svojih matera. Tada bi mladići napravili špalir pred crkvom, čekajući da ih vide i u šali im dobacivali: “Dabogda se dogodine ne pričestila”, što bi značilo da se uda, jer se, po običaju, u prvoj godini po vjenčanju mladenci nisu pričešćivali.

Na Lazarevu subotu, Vrbicu, poslije službe Božije, u velikoj litiji na čelu sa sveštenstvom išla bi pretežno mlađarija i mnogobrojna djeca na Bentbašu po cvijeće i vrbove grančice. Od kuće do kuće išle su Ciganke, tzv. Lazarice, pjevale i igrale i tako sakupljale hranu i razne druge priloge, a ponekad bi ih pratili i ciganski svirači. Poneke domaćice bi i tog dana bojile jaja, a prvi put u godini kuća se kitila cvijećem, koje se naveče potapalo u vodu za umivanje na sutrašnje Cvijeti. Godine 1717. u knjigama Stare crkve spominje se prilog “na tepsiju” ostvaren na Cvijeti, kada je vjernicima u crkvi dijeljeno cvijeće.

Posljednja sedmica posta je Velika nedjelja i svi dani u njoj zovu se “veliki”, a postilo se strogo “na vodi”. Veliki četvrtak je dan posljednje Hristove večere sa njegovim učenicima, a na Veliki petak, dan Hristovog raspeća na Časnom krstu, jelo se samo jednom na dan. Stariji su govorili da je na taj tužni dan “sevap” od gladi zaplakati. Ujutro prije sunca domaćica bi se sa velikom pobožnošću pomolila i pristupila bojenju jaja isključivo u crveno. Razlog je prolivena Hristova krv za spas ljudi, ali i kao znak radosti zbog Njegovog vaskrsenja. Tu je i predanje o dolasku Marije Magdalene u Rim, kada je caru Tiberiju poklonila korpu s jajima rekavši mu da je Hristos vaskrsnuo. Kako je on u to sumnjao, ona da ga uvjeri i reče: “Hristos vaskrse” i sva bijela jaja u korpi postadoše crvena. Simbol Vaskrsa je upravo jaje, jer u njemu je klica iz koje se zameće novi život.

Šaranje

Jaja su se bojila lukovinom i travom broć, a korišćeni su još ruj, metvica i šljivova kora. Sud sa jajima prije kuvanja domaćica bi poškropila svetom vodicom. Prvo crveno kuvano jaje odvajalo se da ga domaćin na Vaskrs ponese u crkvu. Jaja su se u to vrijeme šarala samo rastopljenim voskom, pomoću posebnih šaraljica, pri čemu su postojale ustaljene “mustre” i ornamenti. Vosak se nanosio prije bojenja, a navošteno mjesto ne bi primalo boju i tako bi ostale svijetle šare na crvenom jajetu.

Na Veliki petak popodne na sredinu crkve postavljao se “Hristov grob”, na veliki bogato izrađen sto okićen cvijećem stavljana je plaštanica, naročito platno na kojem je prikaz Hristovog polaganja u grob, a koje vjernici cjelivaju sve do Vaskrsa. U novoj (Sabornoj) crkvi Hristov grob je bio pravo remek-djelo u zlatovezu, kažu među najljepšim u cijeloj Kraljevini. To je bio poklon Dade, majke bogatog trgovca i posjednika Petrakije Petrovića.

Sarajevski list od 9. 4. 1882. javlja da su taj dan Vaskrs i Uskrs “pali” u isti dan i da po šest vojnika drže počasnu stražu pored “Hristovog groba” u Staroj i Novoj pravoslavnoj crkvi te katoličkoj novoj crkvi. Nakon 1918. “stražu”“ su držali mladi “sokoli” u svečanim uniformama i to samo u pravoslavnim crkvama, jer je katolička jerarhija bila protiv Sokolske organizacije. To simbolično “čuvanje” Hristovog groba vršilo se po uzoru na pravoslavno monaško bratstvo, koje već 17 vijekova čuva crkvu Hristovog groba u Jerusalimu.

Na Vaskršnje jutro radi zdravlja se umivalo vodom u kojoj je prenoćilo crveno jaje sa mirisnim travama zdravac, rutvica i kaloper, a potom polazilo na ranu molitvu u crkvu. “Vaskršnji ručak” posluživao bi se odmah poslije povratka kući sa “leturđije”. Domaćin bi tada prislužio (upalio) svijeću, sva čeljad bi se dugo skrušeno molila pred ikonama i okadila pa tek onda bi se omrsili parčetom onog prvog obojenog jajeta koje je osveštano u crkvi. Poslije se sjedalo za postavljenu trpezu, gdje bi se prvo svi tucali jajima, posebno djeca, za koju je to bilo željno očekivano veselo nadmetanje u razbijanju “šarenih varenih jaja”. Jedino tog jutra djeci bi se davalo da okuse pomalo crvenog vina “da im vince udari u lice”, da bi cijele godine bila tako rumena, zdrava i vesela.

Mada je trpeza bila bogata raznim jelima, nije bilo ražnjeva i “šenluka” kao za neke druge porodične praznike. Naši stari su Vaskrs proslavljali koliko u radosti, toliko i u skromnosti. Mir porodični i suzdržanost činili su da u prvom planu ovog “najhrišćanskijeg” praznika bude vjera i pobožnost, a ne “blagoutrobije”. Inače, toga vakta na selu bi se govorilo: “Do podne u jaja, od podne u koprive”, što bi značilo da je Vaskrs za seljake padao u “gladno proljeće”, kad su kuće bile u najvećoj oskudici, jer još je bila daleko nova ljetina, a stoka se nije “otravila”, te je mršava za prodaju.

Prvog dana nije se išlo u goste, jedino bi se djeca iskupljala na sokacima i uz viku i graju nastavljala duele, pri čemu bi vlasnici pobjedničkog “tukca”, osim “slave”, dobijali i polomljena jaja protivnika. Upravo radi njih su spremani razni kolači: gurabije, šape, urmašice, salnjaci, a vremenom i perece i štrudle. Tek drugog dana žene bi “prelazile” jedna kod druge, noseći “u milost” jaja i kolače. Uvijek se pazilo da se ponese tačan broj jaja za tamošnje ukućane, jer nije slutilo na dobro onom ko bi bio izostavljen. Punice bi zetovima slale veliki kolač sa dosta umućenih jaja. Domaćice bi isitnjene ljuske od jaja umiješale sa brašnom pa lijepile na prag, da bi kuća bila zaštićena od svakog zla i napasti.

U prvu sedmicu po Vaskrsu, zvanu Svijetla “padao” je Istočni petak. Na taj dan između dva svjetska rata bio je običaj da pravoslavni Srbi idu na izvor blizu Bentbaše i tu bi se umivali i preko sebe prebacivali zahvaćenu vodu radi zdravlja i napretka. To je bio kao neki teferič (izlet), gdje bi se do podneva momci uz igru i pjesmu šalili sa djevojkama, časteći se varenim jajima, mesom, urmašicama i drugim kolačima.

Zapis Hadži Makse Despića

Sarajevski trgovci su po svojim poslovima stizali do Beča, Trsta, Ankone, Marselja, Lajpciga, pa čak i Londona (Đukovići), dok su na istok dopirali do Stambola, Izmira i drugih osmanskih trgovišta. Imućni i vični dalekim putevima, mnogi od njih bi išli i na hadžiluk u Jerusalim, o čemu govore sarajevske crkvene knjige, gdje uz imena priložnika često stoji ono “hadži”. Kad bi se polazilo na hadž u svetu zemlju ili i na poklonjenje Čajničkoj Bogorodici o Velikoj Gospojini, Sarajlije su uz veselje i svirače ispraćale te hodočasnike sa Hadžijske ravni iznad Kozje ćuprije. Klisare bi iz Stare crkve iznijeli ikonu Svetih arhangela pa bi je svaki putnik prije polaska cjelivao i darivao novcem. Jedan od najuglednijih Sarajlija, čuveni Hadži Makso Despić (1836-1926) dva puta je išao na poklonstvo Hristovom grobu, o čemu je zapisao:

“Nedelja Cveti svak ima u ruci palmu zelenu, i sam patrijarh nosi palme duge od jedan do dva metra pak izgleda Crkva kao bašča. Od ponedeljka pa do srijede svi idu da se kupaju na Jordan koji je udaljen od Jerusalima osam sahata fijakerom./.../ u bijelim košuljama kupa se do tri hiljade adžija dnevno. Voda brza i ko ugrijana, svijet pjeva “Vojordanje”/.../ Na Veliki petak strasti Hristove nosi se Sanetije, po 140 sveštenika obučeno u odežde mrke sa srebrom, 25 arhimandrita, 4 mitropolita, 1 patrijarh su 6 đakona. Na Veliku subotu litija isto, svo sveštenstvo u crvenim odeždama sa zlatom žutim. Na Vaskrsenije litija isto sveštenstvo u žutim odeždama zlata. Na Hristovu Grobu vaskrsna služba i načini se časna trapeza. U podne ravno na Vaskrsenije prvi dan večernja i čita se 12 evanđelija u 12 različitih jezika. Su dvije strane na anvonima stoji 180 bogoslova i pjeva. Patrijarh u prijestolu stoji sa desne strane stola stoji ruski konzul sa familijom a sa lijeve strane grčki. I tada se završuje svečanost. Ko tu svečanost nije vidio ne zna šta je pravoslavlje. /.../ Kad god patrijarh dolazi u crkvu pred njim idu dva kavaza u zlatnim haljinama a u ruci srebreni veliki topuz tuku u zemlju da se sjvet uklanja /.../ Najprvo ujutro pre zore dođe turski hodža otvori crkvu. U Sveti grob dođe naš sveštenik i onda svi pravoslavni ulaze u grob dva sahata. Onda dođe katolički fratar i dva sahata, dolaze katolici, tako Jermeni i svi drugi narodi i sekte koje vjeruju u Isusa. Bio sam ja 15 dana u Jerusalimu nikad nijesam mogo ući u Sveti grob u dan, nego svako jutro u zoru i uveče u jaciju kad se smrkne...”

Piše: Dragan Mijović