"U srijedu ujutro, u dva časa, avionskim bombardovanjem i artiljerijskim napadima NATO i Snage za brza dejstva otpočeli su agresiju na Republiku Srpsku.

 Mete napada, u kojim su učestvovale i muslimanske jedinice, bili su Srpsko Sarajevo, srpske opštine Pale, Sokolac i Goražde, naselja u opštinama Čajniče i Srbinje i neki dijelovi Srpske Hercegovine. Samo u napadu na srpske sarajevske opštine iz aviona je izbačeno više od 600 projektila, dok je sa neprijateljske baze na Igmanu ispaljeno više od 2.000 artiljerijskih projektima većih od 120 milimetara. U svim sarajevskim opštinama oglašena je vazdušna opasnost, a slično je bilo i u drugim opštinama u Republici Srpskoj koje su napadnute".

Tako glasi početak novinskog članka u tadašnjem dnevnom listu Republike Srpske "Glas srpski" u izdanju od 31. avgusta 1995. godine. Dan nakon što su avioni Alijanse zasuli bombama Republiku Srpsku, a od kojeg se krajem ovog mjeseca navršavaju pune tri decenije, mada mnogima izgleda kao da je bilo juče.

Kao neposredni povod za tada najmasovniju vojnu akciju u Evropi od Drugog svjetskog rata, SAD, odnosno NATO iskoristili su eksploziju na tržnici Markale 28. avgusta 1995. Iako je bilo sumnji u dolaznu putanju granate, svijet je prihvatio ono što mu je servirano. Srbi su ponovo bili krivci i trebalo ih je kazniti. Odmah. I tako je bilo. Jednu od posljednjih avgustovskih noći su obasjali projektili. Operacija je nazvana "Namjerna sila" i trajala je od 30. avgusta do 14. septembra.

Eksplozija i odluka

NATO je u to vrijeme činilo 16 država članica najmoćnijih zemalja Evrope i SAD. Srpsku, bez saveznika, su branile vojska i policija te narod, a to je, prema podacima Republičkog centra za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih, manje od 200.000 vojno sposobnih.

- Napad NATO-a na Srpsku nije, a nikada se ni neće moći ničim opravdati. Da ironija bude veća, prvi put u novijoj istoriji ratovanja NATO se otvoreno stavio u službu podrške jednoj od zaraćenih strana muslimansko-hrvatskoj - piše u publikaciji pod nazivom "Namjernom silom na Republiku Srpsku", koji je izdao Republički centar.

Iako se već i tokom 1994. i 1995. NATO nekoliko puta otvoreno stavio na muslimansku i hrvatsku stranu, te izvršio osam akcija manjeg intenziteta, glavni napad na Republiku Srpsku uslijedio je u sklopu akcije "Namjerna sila".

NATO komandanti su čekali prvu šansu da istovremeno napadnu Srpsku i dobili su je 30. avgusta. Cilj je bio da bude neutralisana snaga vojske u zonama bezbjednosti UN i teško oružje, artiljerija, tenkovi, skladišta municije, komandna mjesta i linije komunikacija. Pokrenuta je i akcija "Mrtvo oko", čiji je cilj bio onesposobljavanje sistema protivvazdušne odbrane VRS.

- SAD su stalno koristile medije da bi u javnost plasirale priču da su "zone bezbjednosti" neutralne i demilitarizovane. Međutim, prava istina je bila da su one u stvari bile baze bosanskih muslimana, iz koji su vršili napade na teritoriju pod kontrolom Srba - piše u dokumentima Centra.

Zvanični povod za vojnu operaciju bila je eksplozija na tržnici Markale u centru Sarajeva 28. avgusta 1995. oko 11 časova, kada je poginulo 37 lica.

To je bio drugi napad na Markale. Prvi je bio 5. februara 1994. Ubijeno je 60, a ranjeno više od 140 osoba. Muslimanska strana je odbila da učestvuje u radu mješovite komisije radi preispitivanja rezultata istrage. Između ostalog na suđenju Radovanu Karadžiću svjedočio je Jasuši Akaši, bivši specijalni izaslanik Generalnog sekretara UN za bivšu Jugoslaviju, koji je rekao i to da je zaključak pet balističara bio da je projektil mogao doći sa obje zaraćene strane.

Da su muslimani željeli da pridobiju međunarodnu zajednicu na svoju stranu, a time i izazovu udare NATO-a na Republiku Srpsku potvrđeno je i u presudi u predmetu protiv Karadžića, gdje je "konstatovano da su muslimani ponekad gađali osoblje UN u gradu ili otvarali vatru po teritoriji nad njihovom kontrolom da bi za to okrivili Srbe".

- NATO je za napad na Markale 28. avgusta 1995. odmah optužio VRS, iako se vojni i politički vrh Republike Srpske ogradio od ovog napada, ističući da postoji mogućnost da je riječ o insceniranom događaju te zahtijevajući formiranje istražne komisije. Sumnju da se radi o granati ispaljenoj sa srpskih položaja među prvima je iznio ruski artiljerijski oficir, pukovnik Andrej Demurenko, tada visoki oficir UNPROFOR-a u Sarajevu, koji je izvještaj UN o eksploziji gdje piše da je granata ispaljena sa srpskih položaja opisao kao falsifikat. Izjavio je da je mogućnost da bude pogođena ulica široka 30 stopa sa položaja srpske artiljerije udaljenih jednu do dvije milje "jedna u milion". Iste tvrdnje je ponovio i pred sudom u Hagu - zabilježeno je u publikaciji Centra.

S druge strane, nakon incidenta na Markalama uslijedilo je granatiranje pravoslavne crkve Svetog Save u Blažuju od strane pripadnika tzv. Armije BiH u kojem je poginula Jadranka Vitor (30), a ranjena su 44 civila.

- Ovaj stravični zločin desio se u trenutku kada su se u crkvenom dvorištu u velikom broju okupili mještani obilježavajući veliki praznik Uspenja presvete Bogorodice. O pristrasnosti međunarodne zajednice govori i to da je ovaj zločin prošao potpuno nezapaženo u svjetskoj javnosti te da ga niko od međunarodnih zvaničnika nije ni pomenuo, a kamoli osudio - piše u dokumentima.

Pregled država i broja letova u NATO napadima na Srpsku

Odluku o napadu donijeli su komandant NATO-a za južnu Evropu američki admiral Lejton Smit i komandant UNPROFOR-a za bivšu Jugoslaviju francuski general Bernard Žanvije. U operaciji je bilo uključeno više od 5.000 vojnika NATO-a iz 15 država i više od 400 letjelica, uključujući 222 borbena aviona. Ukupno je bačeno 1.026 projektila, a najčešće je korišćena laserski navođena bomba GMU-10, koja je teška oko 1.000 kilograma.

Upotrijebljeno je i 13 najsavremenijih raketa tipa "tomahavk" koje su lansirane sa američke ratne krstarice "Normandija".

NATO je planirao da upotrijebi i najubojitiji bombarder F-117, takozvani nevidljivi, ali je italijanska vlada odbila da da saglasnost da ovi avioni slete u Avijano.

Sila i sudbine

Snagu Alijanse prvi su u dva časa iza ponoći osjetili stanovnici tadašnjeg Srpskog Sarajeva. Meta, koju su istovremeno naciljale i muslimanske snage, bile su i Pale, Sokolac, Vlasenica, Rogatica, Srpsko Goražde, podnožje Majevice, Čajniče, Srbinje i dijelovi Hercegovine. Prvi napad je trajao 45 minuta, a ostalo je istorija. Pomoć su tražili prvi ranjenici, civili, a stanovništvo spas u skloništima. Gađani su telekomunikacioni sistemi tadašnjeg SRT-a, radio-stanice, repetitori, releji, trafo-stanice, stočne farme, rezervoari za vodu, javni i privatni objekti.

- U širem rejonu Doboja do sada je ispod ruševina izvučeno 15 poginulih, od čega četvoro djece mlađe od pet godina. U rejonu Srpskog Sarajeva gađano je naselje Lukavica. Materijalna šteta je ogromna, u naselju nema struje, a uništen je i vodovod. Usljed višednevnih bombardovanja i nemogućnosti izvlačenja poginulih ispod ruševina prijeti opasnost od epidemije - pisalo je u jednoj od informacija za javnost GŠ VRS.

Mirjana Galinac

Prvi put je došlo i do informacija da se koristi "specijalna municija sa toksičnim i radioaktivnim karakteristikama".

Posebna priča je rušenje releja Kraljica na Ozrenu, o čemu svjedoči Mirko Aleksić, koji je još kao dijete gledao kako je građen relej. Tu je počeo i da radi 7. septembra 1967, a igrom sudbine je bio tu i istog datuma 1995, kada je taj objekat i uništen. Sa više raketa. I uz žrtve.

- Na moju inicijativu poginulim borcima na mjestu stradanja podignuta je spomen-ploča. Vrlo često posjećujem ruševine objekta, što dosta emotivno proživljavam, često uz suze, a želja mi je da, kada za to dođe vrijeme, na ovom mjestu jednog dana i umrem - rekao je u razgovoru sa autorima.

Desetog dana bombardovana je i bolnica "Žica Blažuj".

- Direktno su gađali bolnicu. Niko mi ne može reći da nisu, jer u krugu od pet kilometara nema drugog objekta. Ima bolnica i crkva, pogodili su crkvu, pogodili su bolnicu - posvjedočio je doktor Miodrag Lazić, a dosta i zapisao.

- Osmi septembar. Predivan dan. Topao, sunčan. Miholjsko ljeto. Dvadeset i tri. Granate sa Igmana. Viknuo sam: "Svi u zaklon, svi pod stepenice". Isti oni Francuzi i Englezi koji su, prolazeći putem pored bolnice znali zaustaviti svoje automobile i svratiti na sok, na voće, u kantinu ispred bolnice, kod Ljubice, izručiše nam svoj smrtonosni teret. A ta Ljubica i njen muž poginuše od njihovih granata, u svojoj kantini, na svom radnom mjestu. Da li su čuli krike njihovog sedamnaestogodišnjeg sina koji je ostao i bez oca i bez majke: "Zašto oboje? Zašto makar jedno ne ostade živo?" - zapisao je dr Lazić.

Tada je poginulo 11 civila , a ranjeno 15. Bombardovan je i relej na Kozari, a posebno težak bio je jedan dan.

9. septembar

U dnevniku SRT-a za 9. septembar su prikazani snimci uništenog mosta na putu Semizovac - Srednje, zbog čega nije bilo moguće transportovati dvije prijevremeno rođene bebe iz bolnice "Žica Blažuj" za Beograd. Jedna beba je i umrla, a to je potvrdio tadašnji načelnik bolnice Milan Pejić. Toga dana stradali su brat i sestra Galinac - Radenko (1969) i Radmila (1968). To nije mogao da zaboravi ratni hirurg dr Lazić.

- Rano jutro, pet sati. Stiže hitna. Unose mladića. Nekih 27,28 godina. Prezime mu Galinac. Iz Vogošće je. Raskomadan, ali još živ. Gledam ga, a on me prepoznaje: "Doktore Laziću, hoću li preživjeti? Molim te, ne daj da umrem". A ja gledam i kažem: "Preživjećeš, drugar, preživjećeš. Sad će te operisati, biće sve u redu". A on me pita: "Doktore, šta je sa mojom sestrom?" - zapisao je Lazić u svom dnevniku i nastavio.

- Izlazim, pitam ljude šta se desilo. Kažu stradao od rakete NATO-a, ujutro u tri, pola četiri. Sestra mu je ostala mrtva, raskomadana. Prije sedam dana mu poginuo brat blizanac, sahranjen u Palama. On i sestra išli na "sedmicu" bratu u Pale, da bi se pod zaštitom noći vratili kući u Vogošću.

"Hoću li ikada više vidjeti svoju djecu. Dva mala, divna dječaka, doktore, hoće li moja djeca ostati bez oca?".

Kažem: "Galinac, ne brini, sve će biti u redu".

Pomoći nije bilo. Umro je nakon pola sata. Malo zatim stiže stariji čovjek, uplašen, izbezumljen. Raspituje se za sina i kćerku. Ostario je u trenutku. Za sedam dana izgubio je dva sina blizanca i kćer. Ostao je sa dva unuka - zabilježio je Lazić, čuveni ratni hirurg.

Političko i vojno rukovodstvo Republike Srpske potpisalo je u Beogradu 14. septembra Sporazum o povlačenju teškog naoružanja iz kruga od 20 kilometara oko Sarajeva, a istovremeno komande mirovnih trupa UN i NATO-a suspendovale su vazdušne napade na ciljeve Srba u BiH na 72 časa. Operacija je zvanično trajala do 20. septembra. Tačan broj žrtava ni do danas nije utvrđen.

Snage protivvazdušne odbrane VRS su davale maksimum u veoma teškim okolnostima, ali materijalna šteta je enormna. Na udaru NATO-a je bilo sve - gradovi, sela, privredni objekti, elektroenergetska mreža, repetitori. A najteži su, ipak, izgubljeni životi. Cijeli ovaj period, prema mišljenjima, nije dovoljno istražen, ali je definitivno, kako to tvrde i mnogi stručnjaci, da "namjerna sila" još traje i da će trajati sve dok svoju snagu pokazuje upravo osiromašeni uranijum. A, nažalost, potrajaće.

"Antiratni dan"

Interesantna je činjenica da su 1. septembra njemački borbeni avioni tipa "tornado" prvi put učestvovali u borbenim akcijama protiv Srba u BiH, što je potvrdio i Generalštab u Bonu.

- Inače, u Njemačkoj se ovaj datum obilježava kao "antiratni dan", odnosno dan podsjećanja na 1. septembar 1939. godine, kada su trupe "Vermahta" napale Poljsku i otpočele Drugi svjetski rat - piše u publikaciji Centra.

Očima naroda

Izjavu koja možda i najbolje opisuje promjenu odnosa zapadnih zemalja prema srpskom narodu za tadašnju Srpsku radio-televiziju dala je jedna starica u Srpskom Sarajevu. Naime, ona je, između ostalog rekla da je svjedok događaja iz Drugog svjetskog rata kada su Srbi spašavali i krili oborene britanske pilote od muslimanskih milicija koje su tragale za njima želeći da ih ubiju, a danas je svjedok da su njihovi potomci, sinovi i unuci, u "znak zahvalnosti" došli da bombarduju stanovništvo koje je spašavalo njihove očeve.

Piše: Vedrana Kulaga Simić