Na srpskom vojničkom groblju u pariskom predgrađu Tije, među 756 pravoslavnih krstova nalazi se jedan polumjesec. Tu je, po sopstvenoj želji da počiva među srpskim vojnicima, sahranjen jedan od vodećih albanskih političara 20. vijeka, bivši turski general i veliki srpski prijatelj Esad-paša Toptani. Mjesto u našoj istoriji ovaj časni čovjek i humanista zaslužio je pomažući srpsku vojsku koja se 1915. povlačila kroz Albaniju, čime je sačuvao desetine hiljada života naših vojnika i civila.

Esad-paša potiče iz jedne od najstarijih i najbogatijih albanskih zemljoradničkih porodica Toptani. Obrazovan na francuskoj Vojnoj akademiji u Sen-Siru, bio je šef lične garde posljednjeg turskog sultana Abdula Hamida Drugog. Sa srpskom i crnogorskom vojskom sukobio se tokom opsade Skadra kada je rukovodio turskom odbranom. Poslije sedam mjeseci teških borbi, predao se 23. aprila 1913. godine. Kada je Esad-paša u znak predaje pružio sablju srpskom generalu Petru Bojoviću, on mu je vratio i ponudio da zajedno sa turskom vojskom i oružjem napusti oslobođeni Skadar. Taj viteški gest Esad-paša nikada nije zaboravio i postao je doživotni prijatelj Srba.

Nedugo zatim, Esad-paša postaje ministar unutrašnjih poslova Albanije, oslobođene od turske okupacije, koji se suprotstavljao nametnutom pruskom knezu Vilhelmu fon Vidu koji je odbio da albanskoj sirotinji podijeli zemlju koja je pripadala turskim zemljoposjednicima. Esad-paša je vjerovao u Albaniju kojom vladaju njegovi sunarodnici, po ugledu na dvije bratske balkanske kraljevine Srbiju i Crnu Goru. Srpska vlada je podržala Esad-pašu u namjeri da postane albanski vladar što je i uspio krajem 1913. godine kada je preuzeo vlast u centralnoj Albaniji. Kada je izbio Veliki rat, Esad-paša nije imao dilemu da podrži savezničke sile, pa je postao protivnik Austrougarske i Njemačke koje su svojski podržavale njegove protivnike u Albaniji u pripremi pobune. Kada je Esad-paša 17. septembra 1914. godine potpisao Niški sporazum sa predsjednikom srpske vlade Nikolom Pašićem, koji je podrazumijevao zajedničko osnivanje vojnih i političkih institucija, vojni savez i prugu od Srbije do Drača, postalo je jasno da je ovaj albanski političar odlučio da bude na strani Srbije i njenih saveznika. Njegovi pobunjeni protivnici, koje je naoružala Austrougarska, nisu više smjeli da čekaju, pa su početkom 1915. opkolili Esad-pašu u Draču i zahtijevali od njega da objavi rat Srbiji. Uprkos protivljenju saveznika, predsjednik srpske vlade Nikola Pašić se odlučio na vojnu intervenciju. Početkom juna 1915. godine u Albaniju je poslato više od 20.000 srpskih vojnika i žandarma. Oni su zauzeli Elbasan i Tiranu, središta pobune, i oslobodili opkoljenog Esad-pašu u Draču. Bila je to mudra i rizična odluka srpske vlade koja je omogućila da se kasnije srpska vojska povuče preko Albanije. Srpsko rukovodstvo je već tada shvatilo da saveznici ne mogu da se dogovore o pomoći srpskoj vojsci u Srbiji, a da Italiji daju koncesije na Jadranu i u Albaniji kako se ne bi pridružila Njemačkoj i Austrougarskoj. U takvoj situaciji Srbiji ništa drugo nije preostalo nego da sama zaštiti svog saveznika u Albaniji i osigura izlaz za svoju vojsku.

Esad-paša ovo Srbiji nije zaboravio, pa je tokom Prvog svjetskog rata bio na njenoj strani, omogućivši joj povlačenje preko Albanije. Krajem 1915. godine, Esad-pašina žandarmerija je pomagala srpskoj vojsci obezbjeđujući sigurne prolaze, smještaj i hranu, i učestvujući u sukobima sa albanskim odredima koji su napadali srpske jedinice i izbjeglice. On je izdao naredbu da se na teritoriji Albanije prima srpski dinar kao sredstvo plaćanja da bi omogućio srpskim vojnicima koji su se povlačili preko Albanije da kupe namirnice za svoje potrebe. Dokle se Esad-pašina porodična i oficirska moć prostirala u središnjoj Albaniji srpska vojska se slobodno kretala. Od 220.000 vojnika koji su krenuli preko Albanije prema Krfu, 150.000 ih je stiglo na cilj. Srpski gubici bi bili mnogo teži da Esad-paša nije ostao vjeran sporazumu u tim teškim trenucima. Regent Aleksandar Karađorđević odlikovao je pred napuštanje Albanije Esad-pašu Ordenom bijelog orla prvog stepena. Poslije srpske vojske, Albaniju je napustio i Esad-paša koji je sa svojim jedinicima došao do Soluna. Tu se, zajedno sa Srbima, pod francuskom komandom borio na Solunskom frontu i učestvovao u oslobađanju Srbije.

Poslije velike pobjede u Prvom svjetskom ratu, pod okriljem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Esad-paša je doveo delegaciju na Mirovnu konferenciju koja je održana u Parizu. On je podnio Memorandum o Albaniji krajem aprila 1919. godine, kojim nastoji da ubijedi Parisku mirovnu konferenciju da je on jedina legitimna vlast u Albaniji. Njegove pristalice su sazvale Narodnu skupštinu u Albaniji koja ga je proglasila za kralja. Dok se spremao za povratak u Albaniju, Esad-paša je ubijen u atentatu 13. juna 1920. godine u Parizu. Ubio ga je Avni Rustemi, politički aktivista i član albanskog parlamenta, koji je bio protivnik saradnje Srba i Albanaca. Esad-pašina porodica nastavila je da njeguje dobre odnose sa Srbima. Dok se Esad-pašin sestrić Zogu nije 1928. godine krunisao za albanskog kralja, živio je u iznajmljenoj vili u Krunskoj 75 u Beogradu.

Ubistvom Esad-paše, albanska politička elita odlučila je da svoj nacionalni identitet gradi na mržnji prema Srbiji. Možemo samo da zamislimo kako bi Balkan u prošlosti izgledao da je Esad-paša preživio i usmjerio budućnost svog naroda ka saradnji i miru sa Srbima. Nije se to dogodilo, pa danas u Albaniji Rustemi ima spomenik i sve počasti, a Esad-pašu smatraju izdajnikom. Ali, to je stvar i odluka Albanije.

Srbija ima obavezu da ne zaboravi tog čovjeka kome su čojstvo, junaštvo, viteštvo i data riječ bili svetinje. Mala, slijepa ulica, na beogradskoj opštini Voždovac koja mu je dodijeljena, sasvim sigurno nije dostojna onoga što je Esad-paša učinio za naš narod. Pokazaćemo da smo nezahvalni ako ne učinimo više.

Piše: Goran Vesić