Srpska varoš danas je jedno od najvećih gradskih naselja u Brčkom koje je smješteno na desnoj obali rijeke Save i prvi put se pominje 1820. godine kada je bilo jedno od tadašnja četiri naselja u tom gradu.

Starješina Hrama Uspenja Presvete Bogorodice u Srpskoj varoši protojerej-stavrofor Željko Matić rekao je Srni da su Srpsku varoš formirali srpski trgovci od kojih je većina bila porijeklom iz Hercegovine, ali i iz Dalmacije.

- Već 1850. godine ovdje imamo oko 60 pravoslavnih porodica u Brčkom. Jedni su se bavili trgovinom, drugi su imali mlinove. Austrija je 1879. uradila prvi popis stanovništva koji je pokazao da, od ukupnog broja stanovništva, 29 odsto su pravoslavci. Najviše je bilo muslimanskog stanovništva, pa pravoslavnog, pa katoličkog - rekao je Matić.

Matić je istakao da se Srpska varoš razvijala zahvaljujući tim trgovcima i drugim porodicama koje su tu radile i živjele, te da su veliki doprinos u razvoju ovog naselja, Brčkog, ali i drugih gradova doprinijele porodice Krsmanović, Kovačević i druge iza kojih su ostali važni istorijski tragovi.

Naugledniji i najbogatiji srpski trgovci - Krsmanovići

Foto: srna.rs

Matić je podsjetio da su Krsmanovići bili poznata trgovačka porodica u Brčkom.

- Nama je poznat Mićo Krsmanović koji je oko polovine 19. vijeka pomagao pravoslavnu vjeru i imao je jednu lijepu, veliku kuću koja se zvala Kuća Krsmanovića i to je bila najveća stambeno-poslovna zgrada u Brčkom. Mićo je bio veliki vjernik, pohodio je Svetu zemlju i dobio titulu hadži. Porijeklom je bio iz Slanog i u vrijeme turske vladavine Krsmanovići su bili najugledniji i najbogatiji srpski trgovci u Brčkom, ali i šire - rekao je Matić.

On je napomenuo da je unuk Mića Krsmanovića Ljubomir rođen u Brčkom 1856. godine i da se zbog političkih prilikatog vremena morao preseliti u Beograd gdje je uticao na formiranje beogradske čaršije.

Postoji predanje, naveo je Matić, da je u njegovoj kući u Beogradu održana jedna od sjednica koje su prethodile osnivanju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

- Iz Beograda je upravljao svojim trgovačkim poslovima u Brčkom i Tuzli. Krsmanovići su bili veliki dobrotvori Crkve, ali i drugih srpskih organizacija i udruženja tog vremena. Finansirali su srpski časopis `Bosanska vila`, a SPKD `Prosvjeta` iz Tuzle poklonili su dionicu i zemljište. Pominje se da je finansirao školske fondove, biblioteke, čitaonice, pjevačka i sportska društva tog vremena - naglasio je Matić.

Matić je dodao da je Ljubomir Krsmanović 1899. godine poklonio svoju rodnu kuću u Brčkom, svojoj majci i crkvi, odnosno srpsko-crkveno školskoj opštini na kojoj se i danas vodi i da na toj kući i danas stoji natpis ispisan ćiriličnom slovima "Zadužbina Ljubomira i Olge Krsmanović".

- Kuća je služila srpskom narodu, kao prvo srpsko dječije zabavište, srpska čitaonica, zatim tu su bile prostorije Srpskog pjevačkog društva `Vijenac`. Na spratu su stanovali učitelji ili ljudi koji su dolazili u to mjesto. U prizemlju je postojala jedna velika prostorija-dvorana gdje su se održavale svetosavske priredbe, svečanosti od crkvenog značaja - naveo je Matić.

"Kuću Krsmanovića, izloženu nebrizi, želimo obnoviti i vratiti njenoj namjeni"

Iako je i dalje u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve, istakao je Matić, objekat koji je doživio nacionalizaciju izložen je propadanju i nebrizi.

- Mi iz Crkve osjećamo odgovornost prema našim zadužbinarima - Ljubomiru i Olgi Krsmanović. Želimo da nam se naša imovina vrati, da je obnovimo, poštujući sve zakone o zaštiti spomenika i da vratimo tu kuću njenoj namjeni - poručio je Matić.

On je napomenuo da u ljetopisima koje Crkva posjeduje nema nijedanistorijski podatak da je u toj zadužbini Krsmanovića radio turski konzulat kao što to danas mnogi tvrde.

Matić tvrdi da nije tačan ni podatak da je Ljubomir Krsmanović tu kuću kupio 1898. godine jer u arhivi patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima postoji tapija iz 1888. godine, u kojoj jasno piše da je ta kuća u Brčkom zadužbina, Ljubomira Krsmanovića, bila u njegovom vlasništvu te godine.

- Ona je i dalje gruntovno vlasništvo Srpske pravoslavne crkve, ali ne može sa njom upravljati. Zgrada je data na stanovanje za sedam porodica. Neke od tih porodica i danas žive tu. Mi se zalažemo da, na neki način, budu obeštećene, bez obzira o kojoj nacionalnosti je riječ, ali i da mi Crkvi vratimo ono što je crkveno kako bi taj objekat mogli da stavimo u namjenu za koju je osmišljen. Pokrenuli smo postupak vraćanja koji je u toku - zaključio je Matić.

Zadužbina Stevana Kovačevića - najvećeg proizvođača šljive

Predsjednik mjesne zajednice Srpska varoš Stako Stakić rekao je da je, osim porodice Krsmanović, veliku zadužbinu svom narodu ostavio i brčanski trgovac Stevan Kovačević koji je, takođe, živio u naselju Srpska varoš.

Zadužbina Stevana Kovačevića nalazi se u Srpskoj varoši odmah do zgrade Vlade i u njoj je, naveo je Stakić, bila smještena ženska viša škola.

Stakić je napomenuo da je Kovačević bio poznat po izvozu šljive u Evropu i da je bio najveći proizvođač tog voća na ovim prostorima, te da je bio i vlasnik fabrike za preradu voća "Majevica plod", a to je današnji "Bosnaplod".

On je istakao da su poznati zadužbinari iz tog vremena bili i Savo Ćelović, Jovo Hadžić, Luka Jakovljević, Savo Uzunović koji je, takođe, bio veliki trgovac i po kojem ulica u tom naselju nosi ime.

- Mnogi su zbog različitih pritisaka morali da napuste grad, ali gdje god su došli ostavili su trag i bili uspješni u poslu kojim su se bavili. Velikim dijelom su učestvovali u daljem kreiranju privrednog života tamo gdje su se nastanili. Kako su bili i veliki vjernici, sve što su stvorili, uglavnom su ostavljali crkvama na upravljanje, jer su znali da su u to vrijeme crkve prednjačile u borbi za slobodu vjere i govora - rekao je Stakić.

Prisjetio se Stakić i stanovnika Srpske varoši Tome Maksimovića, koji se, kaže, bavio politikom i po kojem jedna ulica u tom naselju nosi ime.

- Maksimović ima i svoju ulicu baš u Srpskoj varoši, tamo gdje je i rođen. Bio je direktor `Bate` za Jugoslaviju i šef Komesarijata za izbjeglice u Drugom svjetskom ratu. Pobrinuo se da svi Srbi koji su izbjegli iz Slovenije i Hrvatske budu raspoređeni u Srbiji i sačekaju kraj rata - rekao je Stakić.

Komunisti uništili sve sa predznakom - srpsko

Dolaskom komunista na vlast poslije Drugog svjetskog rata, napomenuo je Stakić, sva njihova imovina i zadužbine su oduzete i pretvorene u državne svojine i korištene su u različite državne potrebe, pa je tako u zadužbini Stevana Kovačevića bio smješten Sud.

- S druge strane bila je zabranjena obnova pravoslavnih hramova, pa tako se nije mogao obnoviti ni onaj u Srpskoj varoši koji je spaljen u Drugi svjetskom ratu. Obnova počinjen tek krajem 60-tih godina prošlog vijeka i danas u Srpskoj varoši imamo Hram Uspenja Presvete Bogorodice - podsjetio je Stakić.

On je istakao da je dolaskom komunističke vlasti uništeno sve što je imalo predznak srpsko.

- Išli su tako daleko da su i na pločama na kojima je pisalo čija je zadužbina izbrisali riječ srpsko. Na taj način su htjeli da spriječe pojavu nacionalne svijesti i išlo se prema jednovlašću. Jasno je da je to kad-tad moralo da izgubi smisao - rekao je Stakić i dodao da je danas sva bošnjačka imovina vraćena Bošnjacima, a i Hrvatima njihova.

Stakić je rekao da je za vrijeme komunističkog režima Srpska varoš bila podijeljena u dva naselja - Centar i Varoš, što je trajalo do 1992. godine kada su ponovo vraćene table sa natpisom Srpska varoš.

- Kada je formiran distrikt, naselju se zvanično vraća prvobitno ime Srpska varoš u kojem danas žive pripadnici sva tri naroda. Izgradilo se i proširilo te je danas jedno od većih gradskih naselja. Dok sam bio poslanik u mandatu od 2004. do 2008. godine sve svoje amandmane sam dao da se uradi šetalište pored rijeke Save od Javnog preduzeća `Luka Brčko` prema gradskom izletištu Ficibajer - podsjetio je Stakić.

On smatra da je neophodno izgraditi parking garažu u ovom naselju koje se prostire od Bijele džamije do fabrike "Bimal", kao i urediti nekoliko ulica, popraviti javnu česmu sa koje se stanovništvo snabdijevalo vodom za piće, izgraditi obdanište i igralište za djecu.

Foto: srna.rs

Brčko se prvi put pominje 1422. godine

Prvi pisani dokument u kojem se pominje Brčko kao naselje na obali rijeke Save potiče iz 1422. godine. Riječ je o Povelji kojom je mađarski /ugarski/ kralj Žigmund dao na upravljanje posjede u Bosni oko rijeke Save, uključujući Brčko, Ivanu Gorjanskom i njegovoj supruzi Hedvigi.

Fotokopiju povelje Brčko je dobilo zahvaljujući saradnji sa Arhivom Vojvodine čiji direktor Nebojša Kuzmanovć je uručio kopiju ovog dokumenta gradonačelniku Brčkog Esedu Kadriću 9. marta 2022. godine. Originalna Povelja nalazi se u Nacionalnom arhivu Mađarske.

Piše: Maja Kovačević