Crkva Svetog Arhanđela u podnožju Boračkog krša svjedok je mnogih istorijskih dešavanja i za njenu prošlost vezuju se zanimljive legende!

U podnožju strmih litica Boračkog krša, nekoliko stotina metara ispod srednjovijekovnog grada Borača, nalazi se crkva posvećena arhanđelu Gavrilu. Njena najranija istorija je nepoznata, tako da se još uvijek tačno ne zna vrijeme gradnje, kao ni ime ktitora.

Mnogo je mitova i legendi, a to je čini još zanimljivijom, interesantnijom i mističnijom, a ujedno i privlačnijom za turiste. Vjeruje se da crkva potiče iz doba slavne dinastije Nemanjića i da su je tokom istorije obilazile mnoge znamenite ličnosti.

Ali, da li je to stvarno bilo tako, ili je to samo još jedna u nizu narodnih predanja?

Foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac

Istorija Boračke crkve

Boračka crkva, koja je smještena u krilu Boračkog krša, vijekovima čuva i njeguje sopstveno duhovno i kulturno nasljeđe. Budući da predstavlja svojevrsni spomenik kulture, nedavno su obavljena novija istraživanja kojima je utvrđeno da je prvobitna crkvena građevina postojala na današnjem platou još u vrijeme vladavine kralja Dragutina.

Tokom XIV vijeka mnogi srpski vladari koristili su srednjovijekovni grad Borač kao privremenu ljetnju rezidenciju, pa je tako i crkva vremenom postala značajan centar duhovnosti ovog kraja. Navodno, legenda kaže da je crkvu obilazio i sam car Dušan, kad je boravio u ovim krajevima.

Prema još jednom narodnom predanju, nekoliko dana prije Kosovskog boja u crkvu su svratili i pričestili se knez Lazar i kneginja Milica. Niti jedan relevantan istorijski izvor ne spominje ovo, pa je skoro nemoguće ni utvrditi šta je istina, a šta mit ili legenda.

Sa druge strane, relevantno je da su nakon Kosovskog boja, uslijedili tragični dani za srpski narod, pa je crkva više puna rušena i paljena od strane Ugara i Turaka. Crkva Sv. Arhanđela je obnovljena u XVI vijeku zaslugom pećkog patrijarha Makarija Sokolovića, o čemu svjedoči natpis iznad ulaznih vrata iz priprate u naos crkve.

U XIX vijeku crkvu su ponovo opustošili Turci, ali ubrzo je ponovo obnovljena i to nastojanjem kneza Miloša Obrenovića i njegovom materijalnom podrškom.

Crkva je obnovljena 1818. godine i tada su izgrađena i postavljena vrata na crkvi. Iako je mnogo puta rušena i obnavljana, crkva je uspjela da očuva svoju autentičnost, duhovno-istorijsku i umjetničku vrijednost.

Arhitektura crkve

Prva arhitektonska baza je jednobrodna crkva, sa kupolom i polukružnim apsidom zidana od dorađenog bazaltnog kamena. Pored Bogen friza kao karakteristike romanskog uticaja na Nemanjićki period graditeljstva, javljaju se konzole koje sužavaju centralni prostor, a upravo to je jedna od specifičnosti i izuzetnosti ove građevine.

U drugoj fazi, budući da je kupola srušena preko ostataka na podkupolnom vijencu se postavlja slijepa kalota, a sa zapadne strane je dograđena priprata i crkva je kompletno živopisana. Priprata i crkva su malterisani i bojeni žućkasti okerastim tonom, što na prvi pogled odaje utisak prefinjenosti i elegancije.

Na oba ulaza se nalaze drvena, dekorisana vrata, koja su sagrađena u različitim periodima. Svojom ljepotom i kvalitetom izrade posebno se izdvajaju južna ulazna vrata, nastala najvjerovatnije u XVIII vijeku.

U sklopu crkvenog kompleksa je i zvonik, doduše, znatno mlađeg datuma od crkve. Zvonik je sagrađen u XIX vijeku, a sastoji se od malog i velikog zvona. Oba zvona su postavljena zahvaljujući dobročinstvima porodica koje su izgubile svoje najdraže u ratovima za oslobođenje Srbije.

Foto: Zavod za zaštitu spomenika Kragujevac

Kako je crkva Sv. Arhanđela proglašena za kulturno dobro?

Tokom 1967. i 1968. godine obavljeni su najnužniji konzervatorski radovi na crkvi, izradi trotoara, kako bi se spriječilo prodiranje vode u njenu unutrašnjost. Istih godina završena je konzervacija živopisa.

Godine 1969. vršeni su konzervatorski radovi na arhitekturi crkve: izvršeno je prepokrivanje krova crkve sa zamjenom oštećenih ćeramida, kao i ispitivanje prostora dvorišta južno od crkve.

Krajem 1977. sredstvima RZK SR Srbije, obavljeni su detaljni istraživački radovi na arhitekturi crkve u Borču.

Marta 1973. stručna ekipa Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu obišla je crkvu u Borču. Cilj ove posjete sastojao se u utvrđivanju stanja u kome se spomenik nalazi kao i u blagovremenom utvrđivanju eventualnih promjena i oštećenja do kojih je moglo doći u toku proteklog zimskog perioda.

Crkva Sv. Arhanđela kategorisana je za kulturno dobro od velikog značaja odlukom Skupštine SRS od jula 1983. godine.

Jednostavne, a istovremeno grandiozne arhitekture, crkva u Borču, svojom burnom istorijom i mitovima, predstavlja svjedočanstvo o nekadašnjoj kulturno-duhovnoj aktivnosti Srbije.