Simbol genocidne politike NDH

Svega nekoliko mjeseci po uspostavljanju Nezavisne države Hrvatske, koja je osnovana 10. aprila 1941. godine, otvoren je koncentracioni i logor smrti Jasenovac, koji se sastojao iz pet celina. Celokopno njegovo postojanje bilo je u službi istrebljenja tri naroda - Srba, Jevreja i Roma, kaže za Sputnjik istoričar iz Muzeja žrtava genocida Beograd Nikola Miloševski.

Ovaj simbol genocidne politike NDH trajao je od 1941. godine do 1945. i posljednjih dana Drugog svjetskog rata, kada su Crvena armija i Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije polako počele da se približavaju logorskom sistemu.

Tadašnje vlasti NDH, objašnjava Miloševski, shvatile su da opstanak logora više nije moguć. Sistem logora Jasenovac su 30. marta prvi put bombardovali saveznici, što se poslije ponovilo i petog i sedmog aprila. Ovo je logorskim vlastima stavilo do znanja da se bliži kraj njihovoj fabrici smrti.

- Počela je masovna evakuacija postrojenja, počela je evakuacija ljudstva, dokumenta, ali su, nažalost, započete i masovne likvidacije logoraša uz uništavanje celokupnog logorskog sistema, odnosno objekata koji su ga sačinjavali. Oni su minirani, takođe je minirano i naselje Jasenovac, a ono što nije bilo minirano je uništavano na drugi način, navodi Miloševski za Sputnjik.

Očajnički proboj

Logoraši su odvođeni po grupama i ubijani. Kada je ljudima koje su se okupljali u barakama logora ,,Jasenovac III Ciglana" stigla vijest da su velike grupe logorašica odvedene u sigurnu smrt 21. aprila to im je bio znak da počnu da planiraju proboj u očajničkoj nadi da se spasu, priča sagovornik Sputnjika.

Manja grupa logoraša sastala se u noći između 21. i 22. aprila. Njihov vođa je bio Ante Bakotić, a oni su se u tajnosti dogovorili da na određeni znak krenu u proboj i pobjegnu iz zatočeništva prije nego što smrt stigne i po njih.

Od preostalih više od hiljadu logoraša, na proboj se odlučio njih šest stotina. Nažalost, samo je 117 ljudi preživelo. Na komandu Ante Bakotića, logoraši su probili vrata na barakama gde su se nalazili. Savladali su stražare i krenuli u juriš ka kapiji koja je bila usmerena ka reci Savi. Kada su stražari shvatili o čemu se radi povukli su se u mitraljska gnezda i počeli da pucaju po logorašima koji su bežali.

Veliki broj logoraša tada je, nažalost, poginuo. Taj broj bi zasigurno bio još veći da nije bilo herojskog čina Mileta Ristića, jednog od logoraša koji je uspio da se domogne puškomitraljeza i na taj način zaštiti ostatak logoraša, kaže Miloševski. 

Dio ljudi uspio je na kraju da se probije kroz kapiju samog logora, nakon čega su gonjeni po šumi. Bakotić je stradao, a preostali su uspjeli da se sakriju u obližnjim selima i šumama.

Zašto Jasenovac nije ranije oslobođen

Miloševski smatra da su vojni razlozi bili ti koji su uslovili da Jasenovac ne bude oslobođen ranije. NDH je povlačeći se polako ka svom središtu formirala veliki broj odbrambenih linija i sagovornik Sputnjika ovo smatra glavnim razlogom za odlaganje oslobađanja logora.

Primer toga je Sremski front koji je bilo jako teško probiti i prilikom čega je veliki broj mladih ljudi nastradao. Smatram da je sama pozicija Jasenovca u dubokoj zaleđeni iza odbrambenih linija uslovila da on bude osobođen od strane vojske tek sedam dana nakon što su logoraši uspeli svojim podvigom da se spasu.

Kada je riječ o logorašima i razlozima zašto oni nisu pokušavali proboj do samog kraja, Miloševski to objašnjava njihovim osjećajem nemoći. To bi, kaže on, umjesto istoričara prije umjeli da objasne psiholozi.

Ono što karakteriše život u logoru jeste jedna vrsta psihičke malaksalosti. Ljudi su postajali toliko očajni da više nisu imali želju da pružaju ikakav otpor - samo su željeli da prežive na bilo kakav način. Mislim da se to i u slučaju jasenovačkih logoraša takođe dešavalo.

Ovakvi primjeri poznati su i iz mnogih drugih nacističkih logora na teritoriji okupirane Evrope. Pored toga, ono što je bila jedna od činjenica jeste da je logorski sistem Jasnovac bio izuzetno dobro obezbjeđen od strane ustaških vlasti, kaže on.

Istina je preživjela

Miloševski takođe ističe da, kad je riječ o Jasenovcu, uprkos svim pokušajima da se istorija minira i zakopa, novi dokazi uporno isplivavaju na površinu, a istina o toj ljudskoj kasapnici potpuno je ogoljena.

I dan danas se pronalaze novi dokumenti koji su nam izuzetno značajni, a ne pronalazimo ih samo u regionu, već i u čitavom svetu. Naš muzej može da se pohvali da je u protekom periodu pribavio značajnu količinu građe koja se upravo odnosi na logor Jasenovac i tu građu ne čine samo dokumenti, fotografije, dopisnice, telegrami i ostali dvodimenzionalni predmeti već i muzejski eksponati poput kašike iz logora Jasenovac. Ova kašika svojevrsni je simbol, budući da se glad koristila kao jedna od metoda istrebljenja logoraša.

Kada je pitanju istina o Jasenovcu, Miloševski kaže da, uprkos tome što se mnogo toga već zna, istraživače čeka još mnogo posla, jer još postoji dosta toga da se sazna i utvrdi. On vjeruje da će se nova pokolenja istoričara ovom temom još uspješnije baviti nego njihovi prethodnici.