Kozara je epopeja stradanja, muke i patnje svih onih koji su položili svoje živote za slobodu, kao i cjelokupnog srpskog naroda, ali i ponos budućih pokoljenja.

Ofanziva ustaša i njemačkih nacista, uz podršku mađarskih fašističkih snaga, na Kozaru počela je 10. juna 1942. godine, što je bio uvod u jedan od nastrašnijih zločina počinjen nad srpskim narodom ikada.

Tog 10. juna otpočeo je koncentričin napad na partizane iz svih okolnih garnizona. Fašističke snage počele su opkoljavanje šireg područja Podkozarja i krenule u sistematsko ubijanje i uništavanje srpskog naroda i njihove imovine.

Hrvatski i njemački fašisti pljačkali su sela, pobili znatan dio stanovništva, uključujući 540 ranjenika, a oko 68.000 srpskih civila otjerali u logore, mahom u Jasenovac. Na Kozari i Potkozarju, prema istorijskim podacima, ubijeno je i stradalo 35.000 civila.

Oko 40.000 njemačkih i hrvatskih vojnika zatvorilo je obruč oko slobodne teritorije kozarske oblasti. U opkoljenom području zbjeg sa oko 80.000 srpskih civila branilo je 3.500 boraca Drugog krajiškog partizanskog odreda.

Poslije 50 dana teških borbi, u kojima su srpski partizani ispoljili masovni heroizam, te nakon pogibije 1.700 branilaca, mjestimično je probijen obruč i spaseno je nešto više od 15.000 civila, ali su napadači ipak nadjačali.

Ustaše i njemački nacisti zauzeli su Kozaru 18. jula 1942. godine nakon 38 dana ogorčenih borbi i velikog otpora Srba.

Spalili su i opljačkali sva sela, pobili dio stanovništva, uključujući 540 ranjenika, a oko 60.000 srpskih civila otjerali u logore, mahom u Jasenovac. Bio je to isplanirani genocid. Ubijana su djeca, žene, starci, a dokle je išlo njihovo zvjerstvo govori i podatak da su okupatori likvidirali čak i domaće životinje i stoku.

Njemačke snage, uz veliku podršku ustaša i domobrana, organizovale su napad na Kozaru kao najaktivnije žarište otpora.

Kozarske Srbe i partizanske snage napalo je 11.000 oficira, podoficira i vojnika Vermahta, te 20.000 ustaša i domobrana, a Mađari su učestvovali sa pet topovnjača riječne flotile.

Partizanska formacija na Kozari, Drugi krajiški partizanski odred, brojala je oko 3.000 vojnika, ali je regrutovala rezerve iz 60.000 civila na slobodnoj teritoriji.

Napad je počeo 10. juna i krenulo je sistematsko potiskivanje i iznurivanje branilaca. Odbrana, u početku vrlo uspješna, nakon desetak dana počela je da posustaje usljed gubitaka, zamora i nestanka municije.

Suočeni sa nemogućnošću daljeg odolijevanja, borci Drugog krajiškog odreda odlučili su se za proboj iz obruča 3. jula 1942. godine u jugozapadnom dijelu Kozare, 15 kilometara istočno od sela Međuvođe, u sjeverozapadnoj Bosni.

Kroz sve linije obruča probio se znatan dio pripadnika ovog odreda i dio zbjega od više hiljada civila.

Napadači su u zoru zatvorili obruč i krenuli u "češljanje" Kozare. Već prvog dana likvidirana je partizanska bolnica i pobijeno oko 300 ranjenika. Tokom naredne dvije sedmice njemačke snage i jedinice Nezavisne Države Hrvatske brutalno su se obračunale na srpskim stanovništvom koje nije uspjelo da prođe kroz obruč.

Jedan broj ubijen je na licu mjesta, dok je većina transportovana u logore. Bila je očigledna namjera da se to područje potpuno "očisti" od srpskog stanovništva da bi partizani bili lišeni baze i mogućnosti preživljavanja.

Oko 68.000 stanovnika deportovano je u logore. Ukupan broj civilnih žrtava na Kozari i Potkozarju iznosio je oko 35.000 ljudi, od kojih je najveći dio stradao upravo u ovoj operaciji i tokom internacije u logore koja je uslijedila.

Posebno je tragična sudbina gotovo 20.000 srpske djece, malih Kozarčana, koji su ubijani i iscrpljivani glađu i bolestima.

Jedan dio je spasen i dat na usvajanje hrvatskim porodicama, a humanitarka Diana Budisavljević uspjela je da izvuče iz logora između 10.000 i 12.000 srpskih mališana.

Tokom ustaško-njemačke zločinačke ofanzive na Kozari i Potkozarju ubijeno je i stradalo oko 35.000 ljudi. Sudbina Srba sa Kozare jedna je od najvećih tragedija koje su zadesile srpski narod u 20. vijeku.

Spomenik stradalnicima Kozare podignut je na Mrakovici, jednom od vrhova ove planine. Riječ je o impozantnom spomeniku visine 34 metra, a posvećen je borbi i stradanjima tokom bitke na Kozari u proleće 1942. godine.

Krvava epopeja na Kozari pretvorila je ovu planinu u legendu. Ona je postala simbol otpora i stradanja. Stradalništvo je bilo dio života Srba tokom cijelog 20. vijeka koji je bio vijek njihovog masovnog stradanja.