U čast blistave pobjede nad Turcima, kralj Milutin podigao je manastir Svetih Arhangela u Jerusalimu u blizini Crkve Svetog Groba - i to na mjestu na kome je Sveti Arhangel Mihailo spustio mač poslije stradanja stanovnika u vrijeme cara Davida.

Mnoge su crkve i manastiri širom Pravoslavne vaseljene posvećene Svetim arhangelima Mihailu i Gavrilu, od Jerusalima, u kome je kralj Milutin podigao svoju zadužbinu, do Kosova i Metohije i grčkih ostrva, do oblasti prekrivenih snijegom i ledom i dalekih kontinenata i nepoznatih predjela.

Jedna od četrdeset zadužbina Svetog srpskog kralja Uroša Milutina podignuta je u blizini Crkve Svetog Groba u Jerusalimu, 1315. godine i posvećena Svetim Arhangelima. Istorija o nastanku ovog svetog mjesta u Svetoj Zemlji počinje u Maloj Aziji, prvom bitkom srpske vojske sa turskim hordama koje su ugrožavale Istočno rimsko carstvo, u kojoj je učestvovao najbolji sastav srpske vojske tog vremena, sa oko hiljadu boraca. Stigli su kao pomoć Milutinovom tastu, ocu kraljice Simonide, vizantijskom caru Andriniku.

O izuzetnoj pobjedi pod vođstvom vojvode Novaka Grebosteka posebna svjedočanstva u svom ljetopisu ostavio je arhiepiskop Danilo, a u drugim dokumentima pominje se da su "bitke vođene mnogo puta u samoj Anatoliji protiv bezbožnih Persijanaca", uz napomenu da se moralo preći "i samo Crno more". 

Manastir na Tasosu čuva tajnu Svetog klina sa Krsta na kome je Hristos razapet.

Da bi na dostojan način obilježio ovu prvu pobjedu nad Turcima, kralj Milutin je na temeljima razrušene crkve carice Jelene iz četvrtog vijeka podigao Manastir Svetih Arhangela, na mjestu izuzetnog biblijskog značaja. Povezano je sa 997. godinom prije Hristovog rođenja i popisom stanovništva koje je naredio car David, da bi vidio koliko ima podanika.

Na tom mjestu je Anđeo Gospodnji pružio ruku na Jerusalim, sa mačem koji se zabode u kamen ispred njega. To mjesto i taj kamen obilježeni su i danas ispred oltara Milutinove zadužbine, Svetoarhangelske manastirske crkve! Pored hrama sagrađeni su i veliki konaci, bolnica i posebna gostionica za poklonike koji su dolazili u Svetu Zemlju iz Srbije.

Duhovni centar Srba u Jerusalimu

Postoji mnogo dokumenata, zapisa i svjedočenja o životu i značaju ovog manastira, kome je i car Dušan obezbijedio velike prihode, počev od manastira Svetog Spasa na Bojani, Svetog Nikole na ostrvu Vranjina i njegovih metoha, do taksi koje su plaćali Dubrovnik, Ston i Pelješac. Ovi prihodi isplaćivani su sve do 1501. godine. O velikom uticaju i obitavanju Srba u Svetoj Zemlji govori i podatak da je početkom šesnaestog vijeka ovaj manastir znatno obnovljen i da su tih godina Srbi preuzeli upravu nad Manastirom Svetog Save Osvećenog.

Car Dušan je prihodima od Dubrovnika izdržavao srpski manastir u Jerusalimu.
Nedavno, u ovom vijeku, na Sinaju je, u arhivama Manastira Svete Katarine pronađen rukopis grčkog monaha Atanasiosa Ipsilandisa od 1533. godine u kome stoji zapisano da: "Srpski monasi, pod upravom pećkog arhiepiskopa odavno upravljaju i borave u Manastiru Svetih Arhistratiga u Jerusalimu."

Manastir je pretrpio mnoga stradanja u toku vijekova, od napada beduina i drugih pljačkaša, kuge i drugih bolesti, do skoro potpunog urušavanja. Grčka Jerusalimska patrijaršija otkupila ga je pred kraj sedamnaestog vijeka i do danas je u njenoj nadležnosti, ali se kod poznavaoca i hodočasnika uvijek pominje kao srpski manastir.

Blizu je crkve Svetog Groba

Grčka crkva ga je otkupila krajem 17. vijeka, ali ga i danas svi zovu - "srpski".

Srpskim će ga zvati i vođa ruske misije u Jerusalimu Porfirije Uspenski, koji je kao i mnogi drugi ruski crkveni vjerodostojnici i poklonici boravio u njemu (jer Rusi tada nisu imali svoj manastir)"", koji kaže da je ""Manastir Svetih Arhangela najljepši posjed u Svetom Gradu, sa mnogo ikona, od koji ima mnogo srpskih, sa četrdeset kelija u koje se može smjestiti i do dvije stotine hodočasnika"". Takođe pohvalno govori i opisuje riznicu, bolnicu, trpezariju i "divnu biblioteku sa grčkim, latinskim, srpskim i slovenskim rukopisnim i štampanim knjigama".

Svi srpski patrijarsi su išli na hodočašće, a za Svetog Savu liturgija je na srpskom.

Pohodili su ovaj Manastir hiljade srpskih hodočasnika i mnogi crkveni velikodostojnici, od Arsenija Trećeg Čarnojevića, mitropolita srpskog Mihaila, do patrijarha Germana i patrijarha Pavla. Svi su oni prisustvovali ili učestvovali u svetoj liturgiji, koja se na srpskom jeziku o prazniku Svetoga Save služi vijekovima.