Novi Sad se počeo značajnije razvijati u praskozorje osamnaestog vijeka oko jednog malog utvrđenja na bačkoj obali Dunava, naspram Petrovaradinske tvrđave. Zbog sve brojnijeg srpskog stanovništva koje je pristizalo iz Sent Andreje, Sarajeva, Karlovca i drugih mjesta, to malo naselje često je nazivano "Srpski Šanac", "Racka" ili "Srpska Varoš" (Ratzenstadt). Pored onih rođenih u gradu na Miljacki, mnogi doseljeni Hercegovci su zabilježeni kao Sarajlije, jer su se koju godinu ili deceniju prije prelaska u "ćesarevinu" nastanjivali u Sarajevu radi unosnih trgovačkih poslova. Međutim, bilo je i onih koji taj "naslov" dobiše iako su došli direktno iz Hercegovine.

To im nije nimalo smetalo, jer Sarajevo tada bješe čuveno srpsko središte i jak poslovni centar, spona između Carigrada, Pešte, Beča i jadranskih luka, prije svih Dubrovnika i Splita, ali i udaljenijih Rijeke i Trsta, gdje su upravo sarajevski trgovci formirali jake kolonije i razvili izuzetno krupne trgovačke i brodarske poslove. Hercegovci se pokazaše i te kako umiješni i okretni u toj djelatnosti, pa se dolaskom na prostore sjeverno od Save i Dunava odmah uvezaše sa tim jadranskim filijalama. Drugi se pak doseljenici opredijeliše za zemljoradnju i zanatstvo, a neki opet i za vojnu službu.

Srpski Šanac je za njih bio vrlo primamljiv, jer vojni zapovjednik tu bješe potpukovnik Sekula Vitković, Hercegovac iz sela Mostaća kod Trebinja, koji je 1707. postao carski graničar. Kad dođe na službu u Šanac, tu zateče dvojicu trgovaca iz Sarajeva, Andriju Novalića i ortaka mu Jovana Vukanovića. Za Novalića postoje podaci da su mu preci Vojin i Mijat Novalić bili priložnici Stare crkve 1682, a da je on do 1718. živio u Sarajevu, gdje se i uortačio sa Vukanovićem. Elem, komandant Vitković, za kojeg se navodi da bješe pravi despot, svojim je zemljacima u svemu išao naruku, pa ih čak i vojne službe oslobađao, te su se tu oni rado naseljavali. Živo  trgujući, najčešće sa Venecijom, broj i kapital im je stalno rastao.

Već 1737. iz Sarajeva dolaze Petar Jovanović Kreča i Vilotije Jugović, a pet godina kasnije njima se pridružuju: Vuko Sekulović, Lazo Miletić, pa braća Jeftan i Simon Vilotijin, Tadija Jovanović, Mato Petrović, Todor Živković i Mijat Bogićević, a uskoro prispje i Sava Janković. Direktno iz Hercegovine dolazi Jeftan Mirosavljević, a iz trebinjskog kraja se naseliše Sekulovići i Bulići,  čije će porodice narednih 100 godina biti glavni novosadski kasapini. U to vrijeme dolazi i cijenjeni Sava Vuković, budući plemić (od Bereksova).

Okupljanje

Diplomom carice Marije Terezije od 1. februara 1748. Šanac je postao slobodan kraljevski grad pod imenom Neoplanta, odnosno Novi Sad. Prvi gradski komandant posta Srbin, kapetan Savo Pl. Nikolić, a prvi gradonačelnik Dimitrije Bugarski, dok zvanje velikog sudije dobi uvaženi Pantelija Milanković. U gradsku upravu avgusta 1748. kao "izabrani graždanin" uđe i najugledniji član trgovačke kolonije, pomenuti Sarajlija Andrija Novalić.

Andrija se oženio Jelom iz čuvene kuće novosadskih Bogdanovića, porijeklom iz Bosne. Njegov agilni ortak Sarajlija Jovan Vukanović je imao školovanog sina Savu, koji je 1758. izabran za senatora Novog Sada. Taj Sava Vukanović sa 1000 forinti priloga postade prvi dobrotvor srpskih škola. Za njim će se odmah povesti i druge Sarajlije i Hercegovci kao Aleksije Mirosavljević sa prilogom od 500 forinti.

Među novosadskim Srbima nađe se i jedan Zvorničanin, Vuk Isaković, koji je prethodno bio obor-kapetan u Srbiji, a potom postao major pa pukovnik Petrovaradinske pukovnije. Imao je dva sina Đorđa i Isaka. Ta se porodica brojala u novosadsku elitu onoga doba.

Godine 1740. u Novi Sad dolazi Sava Janković, koji se prethodno sa ocem Milutinom negdje oko 1730. iz Sarajeva za trgovinom otisnuo u Dubrovnik, a potom u Veneciju. Poslije očeve smrti on napusti Mletke i sa bratom Aleksijem, preko Fijume (Rijeke), dođe u Novi Sad na poziv strica Petra. Iza vrijednog Petra osta priličan kapital, od kojeg je testamentom novosadskim crkvama učinio velikodušan prilog: Sabornoj crkvi zavješta 800 forinti za podizanje oltara, a ostalim trima po 250  forinti. Fruškogorskim i bačkim manastirima takođe ostavi dar u novcu. Međutim, ni svoju Hercegovinu nije zaboravio, te je tako i trebinjskom, pivskom i drugim "namastirim" zavještao po 250 forinti. Darovao je i novosadske srpske  škole.

Poslije Petrove smrti Aleksije se posveti vojničkom pozivu, a Sava revnosno nastavi stričevu trgovinu, te nateče značajan kapital u gotovom novcu, kućama u Novom Sadu i na salašima, kao i velike zemljišne posjede, vinograde itd. Imao je i vrijednu kolekciju starog vatrenog i hladnog oružja. Sava je bio oženjen Sarom Miloradović, sestrom senatora Gavrila, inspektora srpskih škola, a otac im bješe Rafailo, egzarh vladike Visariona. Savin učeni sin Manojlo (Emanuil) Janković bio je visoko cijenjeni građanin Novog Sada kao književnik, knjižar i štampar. Prethodno je studirao medicinu u Haleu, gdje je i Petar Miloradović, sin njegovog ujaka,  doktorirao 1769. godine.

Na ovom mjestu ćemo se osvrnuti i na pomenute Miloradoviće – Hrabrene, koji se javljaju kao najstariji doseljenici u Novom Sadu. Bili su plemićka porodica vojničkog staleža iz okoline Stoca, u službi srednjovjekovnih vladara Hercegovine. U to vrijeme pobožno su podizali i obnavljali mnoge pravoslavne bogomolje, a posebno manastir Žitomislić. Na prostor Vojvodine prispjeli su sredinom 17. vijeka, odakle jedni odoše za Rusiju, gdje su dobivši rusko plemstvo mnogi od njih ostvarili izuzetne karijere u vojsci i državnoj službi. Dovoljno je samo pomenuti slavnog "krilatog" generala Mihaila Miloradovića, jednu od ključnih figura u slamanju Napoleonovog pohoda na Rusiju, koji će potom biti i guverner Petrograda.

Početkom 18. vijeka iz sela Višnjeva kod Gacka na prostor Bačke dolazi i poduzetna porodica Dunđerski, po svemu jedna od najznačajnijih srpskih porodica u posljednja dva vijeka. Njihova slava ne počiva samo na moći i bogatstvu, već na dobročinstvu, velikom stvaralaštvu i naprednim idejama. Kao velike patriote velikodušno su ulagali u obrazovanje i kulturu, radeći na izgradnji jakih nacionalnih institucija i školovanju srpske mladeži, kao uslova nacionalnog preporoda. U njihovo vrijeme srpsko građanstvo u Habzburškoj monarhiji je doživjelo svoj najveći procvat i afirmaciju. Mada im je glavno sjedište bilo van Novog Sada, u gradu je živio najčuveniji član te porodice, magnat Lazar Dunđerski, najveći veletrgovac hranom u monarhiji. Teško je i pobrojati šta je sve uradio za svoj grad i srpski rod, dovoljno je samo pomenuti da je "Srpskoj Atini" izgradio i poklonio zgradu Srpskog narodnog pozorišta. 

Godine 1737. u Novom Sadu se javlja i trgovac Vuko Sekulić (Sekulović), zvani Sarajlija, koji robu liferuje u Mletke. I on je porijeklom bio Hercegovac, njegov unuk Teodor bio je novosadski učitelj, a potom i školski upravitelj. Teodorov sin Gligorije svrši medicinu u Pešti i posta vrlo poštovan novosadski ljekar, gdje mu se i sinovi Georgije i Teodor baviše medicinom.

Sarajlija Lazar Miletić upisan je 1743. kao građanin Novog Sada,  a po V. Skariću porodica mu u Sarajevu bješe vrlo ugledna. Bio je oženjen bliskom rođakom mitropolita karlovačkog Mojsija Putnika, sa kojom je imao sinove Kuzmana i Damjana, novosadske trgovce. Kuzmanov sin Lazar je 1802. diplomirao pravo u Pešti, pa službovao u Plaškom, Moskvi i Novom Sadu.

Tih godina u Ugarsku stižu dvije grane Stratimirovića. Prethodno se iz Trebinja u Sarajevu nastanio Sava, odakle dođe u Segedin, a potom, kao i Vučko Stratimirović, pređe u Novi Sad. Vučko je imao četiri sina: Bogića, Ivana, Tomu i Nikolu, a Sava jednog, Đorđa, koji bješe vrlo uman i učen čovjek.

Slavni Stratimirovići

Druga, slavnija grana Stratimirovića na traženje Austrije u Hercegovini  diže ustanak protiv Osmanlija tokom austrijsko–turskog rata 1737/39. Kad Beč bi poražen, Stratimirovići moradoše uzmaći zbog odmazde i tako sa 200 hercegovačkih porodica 1742. dođoše u Bačku. Habzburzi im priznaše porijeklo od vlastele Balšića, kao i usluge iz rečenog rata, pa 1770.  dobiše plemstvo i spahiluk u Kulpinu sa 10.000 jutara zemlje. Jaki izdanak te loze, duhovni vođa novosadskih Srba, bio je mitropolit karlovački Stefan Stratimirović. Taj istrajni borac protiv crkvene unije i mađarizacije, filozofiju i prava studirao je u Budimu i Beču. Kao ljubitelj književnosti i nauke, osnovao je Karlovačku i Novosadsku gimnaziju, te Karlovačku bogosloviju, a potom Stefaneum i vrlo bogatu biblioteku patrijaršije. Iz sve snage je pomagao Karađorđev ustanak. Sin njegovog brata Vasilija, Đorđe Stratimirović je kao oficir i vatreni rodoljub izabran za predsjednika glavnog odbora autonomne Srpske Vojvodine, kada je ona 1848. proglašena u Sremskim Karlovcima na Crkveno-narodnim saboru (Majskoj skupštini). Hrabar i harizmatičan bio je duša tog pokreta, pa je izvikan i za "vožda"- komandanta srpske vojske. On će do nogu potući Mađare na više mjesta, posebno kod Sentomaša (Srbobrana).

Na istoj skupštini za patrijarha je proglašen arhijerej Josif Rajačić, koji je rođen u Lici, a po istoričaru N. Damnjanoviću porodica mu potiče iz Bosne. Ovdje treba napomenuti da su još od vremena patrijarha srpskog Arsenija Četvrtog Šakabente (Hercegovca iz Banjana) u crkvenoj jerarhiji Vojvodine mantiju nosili mnogi duhovnici porijeklom iz Bosne i Hercegovine. Na pomenutom saboru novosadski poslanik je bio i Hercegovac, baron Jeftimije Ljubibratić "de Trebinje", koji je u ataru gradskom imao 150 jutara zemlje i bio oženjen Femom, nećakom patrijarha Arsenija.

Jula 1749. Aleksije Mirosavljević i Mihailo Bogičević, trgovci kao i druge Sarajlije (Ad instar aliorum Szarajliorum), šalju trebinjskom manastiru u Dužima prilog. Sa Aleksijem zajedno posluje i njemu odani sinovac Jeftan. Aleksije bješe tutor Saborne crkve, koji testamentom ostavi legat od 500 forinti za srpsku školu i 100 forinti za srpsku bolnicu. Jeftanov sin Sava Mirosavljević, takođe trgovac, ortak sa Nikolom Milinkovićem iz Sarajeva, bio je vrlo prosvećen i napredan. Kod njega bi odsjedali mitropolit Stratimirović i istoričar Jovan Rajić kad bi dolazili u Novi Sad.

Među najuglednije Novosađane svakako spada i Sava Vuković, koji se 1748. doseli iz Mostara u Novi Sad, kao i Aleksa Vuković i Đorđe Savić. Sava je kao vispren i poletan čovjek stekao veliko imanje, kupio je Kapetanovu adu sa 60 jutara zemlje i na nju naselio 21 hercegovačku porodicu, koji su tu za njega uzgajali duvan. Godine 1790. dobi mađarsko plemstvo, kojim su obuhvaćena i njegova braća Aleksa i Teodor, trgovci u Rijeci. Sava je uz pomoć te braće kupio i spahiluk Berkasovo za 100.000 forinti. Kao uman Srbin još 1795. se zalagao za otvaranje srpske gimnazije u Novom Sadu, što je i ostvareno 1810, uz njegov prilog od 20.000 forinti. Svojim testamentom je, osim ostavštine sinu Vukoju, odredio i fond za pomoć novosadskoj sirotinji o Božiću i Vaskrsu, te stipendije za siromašne, a vrijedne srpske učenike. Istim testamentom je izričito naredio: "Ako bi vremenom car i kralj dobio pod svoju vlast Bosnu i Hercegovinu, da se njegova fondacija prenese u grad Mostar".

Upisan je u građane novosadske 1770. i trgovac Stevan Petrović iz "turske pokrajine Hercegovine". Stefan se prethodno u Trstu oženio Jelisavetom iz čuvene sarajevske porodice Riznića, koji su utemeljili srpsku trgovačku koloniju u Trstu. Ovaj Stefan je imao ortakluk sa zemljacima Jovanom Ćirkovićem i Savom Vukovićem, kojima je otpremao robu iz Trsta. Njegov stariji sin Lazar naslijedio je očevu trgovinu u Novom Sadu, a mlađi sin Aleksa otišao je ujacima u Trst, odakle je prešao u Odesu gdje se bavio pomorskom trgovinom. Stefan, sin Lazarev, svršio je prava u Pešti, bio advokat u Novom Sadu i član patronata Srpske gimnazije. Te godine se u vezi licitacije imanja, pominju i Mostarci: Đorđe Simić, Mijat Radojčić i Janićije Hera.

U Novi Sad se 1789. naselio i Pavle Petrović "sin Petra Ercegovca",  koji se bavio trgovinom drvenom građom. Njegov sin Petar, sveštenik u Martonogu, biće na glasu kao vrlo učen čovjek, čiji je direktni unuk bio naš ugledni književnik Veljko Petrović.

Među došljacima iz Hercegovine u Novi Sad bilježi se i porodica Dimitrija Vučetića, rodom iz Trebinja. Bio je ćurčija (krznar). Pominje se i Antonije Vučetić, sa ocem Jakovom, kao "vrijedne i ugledne zanatlije". Njihov potomak je znameniti novosadski doktor Ilija Vučetić.

Jedan od glavnih aktera pomenutog pokreta za formiranje Srpske Vojvodine bio je peštanski doktor filozofije, a potom i doktor pravnih nauka, novosadski advokat dr Jovan Subotić. On je čuven književnik i predsjednik Matice srpske, te istaknuti rodoljub i političar. Vjeruje se da i njegova porodica potiče od Subotića iz okoline Gacka. Jovanov sin dr Vojislav Subotić je osnivač Medicinskog fakulteta u Beogradu i smatra se ocem srpske hirurgije. Drugi sin Dejan postade visoki oficir ruske vojske, kojem car za zasluge dodijeli ogroman zemljišni posjed.

Saradžići

Jovan Subotić je bio politički blizak Svetozaru Miletiću, vođi Srba u Ugarskoj tokom druge polovine 19. vijeka. Za Miletića se zna da je bio porijeklom iz Bosne, o čemu je govorio i Jaši Tomiću. Njegov prađed Mileta Zavišić je pod stare dane prešao u Bačku iz Kostajnice, gdje se godinama borio sa Turcima, komandujući četom i do 300 ljudi. Miletini potomci uzeše prezime Miletić. Njegov sin Simo, trgovac, imao je 15 sinova, od kojih je najstariji Avram kod nekog Bošnjakovića u Novom Sadu izučio čizmarski zanat. To bješe otac Svetozara Miletića.   

Doseljene "Sarajlije" su u Novom Sadu zvali još i Saradžići, što nekima postade i prezime, koje se i danas tamo može naći. Inače, valja reći da su njihove porodice bile blisko povezane rođačkim, ženidbenim i ortačkim odnosima. Kao koheziona i složna zajednica, mimo suda su raspravljali svoje međusobne parnice i rješavali sukobe. Testamente su takođe izvršavali sami i bili tutori maloljetnih nasljednika. Razne troškove su solidarno snosili, jedan za drugog su se zauzimali u poslu i u životu, a i kod vlasti. Međusobno se protežirali kod dobijanja raznih namještenja, titula i slično. Bili su vrlo privrženi starom zavičaju i činili značajne priloge za tamošnje bogomolje i škole, najčešće kroz testamente. Redovno su darovani manastiri: Žitomislić, Tvrdoš, Dobrićevo, Kosijerevo, Zavala, Piva, kao i drugi  na prostoru između Neretve i Drobnjaka, ali i Studenica, Dečani i Hilandar. Bijaše dosta priloga i priložnika crkvama u Sarajevu. 

Ovdje je pomenut tek mali broj doseljenika u Novi Sad iz Bosne i Hercegovine tokom 17. i 18. vijeka. Oni, kao vrijedni i umni ljudi  ostaviše tu dubok trag, igrajući važnu ulogu u privrednom razvoju i kulturnom usponu ovog izuzetnog srpskog grada. Ti vatreni rodoljubi su bili istrajni nosioci ideje o vjerskoj, nacionalnoj i političkoj autonomiji Vojvodine, sanjajući oslobođenje i ujedinjenje svih srpskih prostora. Vuk Karadžić, i sam porijeklom Hercegovac iz Drobnjaka, 1817. će zapisati da je Novi Sad "najveće Srpsko opščenstvo u svijetu" jer je, osim većine srpskih građana, tu živio i najveći broj učenih i uglednih Srba.

Vojne karijere

Značajan broj muževnih kršnih gorštaka porijeklom iz Bosne i Hercegovine obuče i mundir carskog oficira. Ratoborni, smjeli i od prirode bistri dinarci su lako gradili vojnu karijeru u tadašnjoj Vojnoj Krajini (1533 - 1881). Mnogi od njih se popeše do samog komandnog vrha, premda su visoki činovi bili rezervisani za Nijemce i Mađare. Prvi koji dobi baronstvo i čin feldmaršala bio je Mihailo Mikašinović (1715 - 1774), porijeklom Hercegovac iz Pive, odakle mu preci dođoše na Kordun. Čuveni oficir bješe i Hercegovac Živojin Nikolić Džaver, koji za velike zasluge u pobjedi kod Sente 1697. od carice Marije Terezije dobi plemstvo, a od vojnika nadimak Džaver. Naime, pred bitku on uhvati Džafer-pašu, koji oda gdje će Turci preći Tisu, što Eugenu Savojskom omogući trijumf. General Petar Duka, Hercegovac, bio je glavni komandant Banata. Tu je već pomenuti Vuk Isaković, zatim Zorići, Narandžići i desetine drugih o kojima će više riječi biti nekom drugom prilikom.

Autor: Dragan Mijović