Krajem juna 1941. godine ustaške snage iz posade na Rujištima, koje je predvodio rojnik Ivica Usminijani blokirale su selo Donje Zijemlje, pohapsile sve odrasle muškarce koje su zatekli kod kuća, njih 40, otjerale ih u Mostar i strpale u hapsanu hercegovačke bojne koja se nalazila u Osnovnoj školi „Kraljica Marija“. Preživjeli svjedoci i oskudna arhivska građa rječito govore o stravičnom mučenju tih nesrećnih ljudi koji su masakrirani gvozdenim šipkama i kundacima ili pak poklani noževima. Njihovi leševi su, noću 1. i 2. avgusta kamionima odvezeni doNeretve ili do neke od brojnih hercegovačkih jama u zapadnoj Hercegovini, poput one kod rimokatoličkog samostana Humac, i tamo survani.

Glavno saznanje o sudbini Zijemaljaca, koje se može kasnije pronaći citirano u istorijskoj literaturi (koja je uglavnom plod rada Sava Skoka), iznio je jedan od rijetkih preživjelih, mostarski gostioničar Dragan Mandrapa koji je, izmeđuostalog, u izjavi o svom hapšenju, boravku u ustaškom mučilištu i daljem transportu svjedočio:

„Sutradan, 2. avgusta, ustaše su svakom od nas vezale ruke na leđa (žicom), a onda po dvojicu u parove preko mišica. Dok su nas ustaše brutalno pripremale za transport, u hapsanu je došao Ivan Herenčić, sa nakrivljenim fesom na glavi. Kada je ušao unutra cinično je uzviknuo: „Pojte kosovske junake za njihova sretna puta, oni idu u majku Srbiju“. Toga i prethodnog dana ustaški dželati su u podrumu škole „Kraljice Marije“, tupim predmetima ubijali Srbe iz sela Zijemlja, a njihove leševe, u toku noći odvlačili nekud“. (Arhiv Jugoslavije, ZK BiH, inv. br, 55.808, preuzeto iz Skoko Savo, Krvavo kolo hercegovačko, SPKD Prosvjeta Republike Srpske Pale, Planeta Beograd, str. 219).

Mučenici sa Zijemalja ubijeni u mučilištu OŠ ,,Kraljica Marija“ su:

Antelj L. Milan, Antelj L. Anđelko, Antelj M. Tomo, Antelj P. Gojko, Antelj J. Risto, Antelj J. Pero, Antelj Š. Lazo, Antelj Š. Risto, Dabić J. Miho, Lečić S. Risto, Glišić S. Trifko, Čalija S. Janko, Čalija L. Risto, Čalija P. Jovo, Čalija J. Panto, Karišik L. Jovo, Karišik N. Pero, Matković G. Marko, Matković M. Damjan, Matković M. Mirko, Matković M. Miloš, Matković T. Radoje, Mavrak T. Lazar, Mavrak P. Todo, Mavrak M. Dušan, Mavrak I. Risto, Račić S. Jeremija, Račić R Draško, Račić L. Krsto, Račić L. Miloš, Račić M. Anđelko, Račić S. Dušan, Račić S. Milan, Račić M. Đuro, Perišić S. Lazar, Pejdo J. Jefto, Sjeran S. Milan, Vučić S. Risto, Vučić S. Tomo i Šakota M. Vidoja; odvedena je i žena Marka Matkovića – Marija.

(Savo  Skoko, Pokolji hercegovačkih Srba ’41. Beograd, Stručna knjiga, 1991 str. 241 – 242).

U izjavi Zemaljskoj komisiji za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača sastavljenoj na dan 16. juna 1946. u Mostaru pod inventurnim brojem 55.318 (Savo Skoko, Milan Grahovac, Zločini Nezavisne Države Hrvatske i Nemačkog okupatora u Hercegovini 1941-1945, Zbornik dokumenata I, Gacko-Beograd 2011, str. 417-418), pored navedenih imena žrtava, svjedoci Veljko Antelj, Demić Mujo i Vejzović Husnija naveli su kao odgovorne za ovaj zločin tabornika Golemca Nikolu iz sela Potoci, zatim Tolj Nikolu, takođe, iz Potoka, Doko Ivana Matišinog sa Zijemalja, odakle je bio i Omerika Meho Alijin. Svjedoci su naveli da postoji još zločinaca, ali da njihova imena ne znaju.

Samo na taj dan, 2. avgust, Ilindan 1941. godine, osim Srba sa Zijemalja, stradalo je na drugim krajevima mostarskog sreza od zvaničnih formacija NDH, ali i „komšija“ 37 mještana sela Goranci i 40 njih iz sela Žitomislić. Obje grupe odvedene su iz njihovih sela i iz njih se niko nikada nije vratio. Tačna lokacija ubistava ljudi iz ovih grupa se ne zna ni dan danas. Pokolji srpskog stanovništva u NDH desili su se i u drugim mjestima mostarskog sreza: Buna, Malo Polje, Hodbina, Lakševine, Baćevići, Slipčići, Raška Gora, Raštani, Bijelo Polje, Vrapčići, Donja Drežnica.

Foto: slobodnahercegovina.com

Prema dosadašnjim podacima samo 1941. godine ubijena su 1024 Mostarca.  Dok je njih oko 2500 internirano u logore za Srbe i Jevreje Nezavisne Države Hrvatske od kojih su se samo rijetki vratili. Za kompleks logora smrti Gospić-Jadovno-Pag Đuro Zatezalo sastavio je djelimičan poimenični popis stradalih od oko 440 imena Mostarca, na osnovu rada pomenute Zemaljske komisije…Za taj se broj, nažalost, ne može reći da je definitivan i konačan. (Đuro Zatezalo, Jadovno kompleks ustaških logora 1941. Beograd 2007, 636-651).

Ubistva, internacije ulogore, raseljavanje, izbjeglištvo, samo su dio stradnja Srba Hercegovine i Mostara 1941-1945. godine. O tome svemu svjedoče već sada dobro poznati sačuvani dokumenti o iseljavanju u Srbiju, što je bio administrativni eufemistički termin za internaciju u logore smrti, pomenuti kompleks Gospić-Jadovno-Pag, a po njegovom gašenju i u Jasenovac. Predstojnik gradskog redarstva, surovi ustaški zločinac Krešimir Krtalić avgusta 1941. uputio je niz proglasa mostarskim Srbima koji su obznanjivani i lijepljeni po gradu u vidu plakata. Pošto su već internirane prethodne grupe Srba po abecednom redoslijedu početnog slova prezimena (vidi sliku)  u proglasu od 16. avgusta pisalo je:

„Pozivaju se svi Srbi, sa članovima svojih porodica, čija prezimena počinju sa slovima K, L, Lj, N i Nj, da se 17. ovog mjeseca, u 17 sati naveče skupe na željezničkoj postaji radi iseljenja u Srbiju. Vlak iseljenika kreće tačno u 11 sati naveče…“.

Ovaj transport karakterističan je po tome što su ga zaustavili i osujetili italijanski vojnici divizije Marka i tako spriječili potpun nestanak Srba iz grada.

Za mnoge od stradalih mostarskih  i hercegovačkih Srba i Jevreja glavno mjesto ubistava, hapšenja i surovog „pripremanja za transport“ bila je već pomenuta zgrada osnovne škole. Ova zgrada u neposrednoj blizini čuvene mostarske gimnazije na današnjem „Španskom trgu“, izgrađena još davne 1900. godine, nosila je za vrijeme Austrougarske ime Franje Josipa. U Kraljevini SHS i Jugoslaviji ime Kraljice Marije, a u socijalističkoj Jugoslaviji u njoj su bili đački dom, zatim kratko vrijeme gimnazija i konačno najveći period Treća osnovna škola „Hamza Humo“. Nakon ratnih sukoba devedesetih i potpune devastacije i obnove, Gradsko vijeće Mostara donijelo je odluku o prenamjeni školske zgrade u gradsku vijećnicu. Iako postoje brojna svjedočenja o stravičnim mučenjima i ubistvima u ovoj zgradi za vrijeme Nezavisne Države Hrvatske danas se u Mostaru o ovoj zgradi te činjenice, u skladu sa „modernom poviješću“, naprosto ignorišu i prećutkuju.

Foto: slobodnahercegovina.com

Izgleda da su, današnja demokratija i suživot, koji se manifestuju na obližnjem „Španskom trgu“, posebno prilikom utakmica fudbalskih klubova Veleža i Zrinjskog, selektivno, prećutno-dogovorno kohezivni jedino oko slučaja Srba kojih danas u gradu gotovo da nema. U poslijeratnom podijeljenom Mostaru čitav je ovaj gradski dio bulevara postao poznat po dizanju spomenika u inat jednih drugima. Odmah poslije spomenika hrvatskim bojovnicima, tu na nekadašnjoj liniji razdvajanja, kod vijećnice, podignut je spomenik  i pripadnicima tzv. Armije RBiH, stilizovani ljiljan, stari hrišćanski simbol.  Mostarsku noć 14. 1.2013. probudila je eksplozija naprave koja je srušila spomenik onih koji su na početku rata bili darodavci zelene zastave sa mjesecom i zvijezdom u zajedničkom čvoru sa šahovnicom sa bijelim poljem. Jedino je od te eksplozije danas jača priča o srpskoj agresiji na Mostar Šantića i Dučića, kao i ćutnja o zločinima koji su se desili nad Srbima, bili oni iz 40. ili 90. godina. „Svijetlu“ tradiciju pretvaranja zgrada obrazovnih ustanova u mučilišta u zadnjem ratu produžile su zgrade „Strojarskog“ (čitaj Mašinskog) i Ekonomskog fakulteta. Ideje i ikonografija iz devedest druge, kao ni surove metode nisu se mnogo razlikovale od onih prije pola vijeka. Spomen-ploča za stradale Zijemaljce i druge stradale mostarske Srbe na zgradi mostarske vijećnice jednostavno je danas nemoguća misija, jer sve su žrtve jednake osim srpskih!

Piše: Predrag Lozo, predsjednik Udruženja istoričara „Dr Milan Vasić“ Banja Luka