Ruski monah odveo je krajem 12. vijeka mladog Rastka Nemanjića na Svetu Goru. Bio je to početak ne samo monaškog puta Svetog Save, već i klica iz koje se izrodila neraskidiva duhovna i kulturna veza koja povezuje srpski i ruski narod do danas, kaže u razgovoru za Sputnjik istoričar Miloš Ković.

Korijeni u postrigu: ruski monah i beg mladog Rastka

Sveti Sava, srpski princ i prvi arhiepiskop autokefalne Srpske pravoslavne crkve, nikada nije kročio u Rusiju. Ipak, upravo on postavio je prve žive i suštinske temelje rusko-srpskih duhovnih veza. Početak te povezanosti, prema riječima Miloša Kovića, vodi nas do jednog ruskog monaha, koji se pojavio na dvoru Stefana Nemanje i koji je mladog Rastka, protivno očevim planovima, poveo u život monaha.

Prvi monaški postrig Sveti Sava prima upravo u ruskom manastiru na Svetoj Gori — Starom Rusiku. I to u najvećoj tajnosti, dok su njegovi pratioci spavali. S kule tog manastira Sava simbolično odbacuje svoje svetovno odijelo i preko monaha ga šalje nazad ocu, u Srbiju. I ta kula i danas postoji, a u kapeli na njenom vrhu, koju su oslikali srpski freskopisci, može se i danas vidjeti svjedočanstvo međusobnog prožimanja ruske i srpske kulture i duhovnosti.

- Ruski kaluđer, kog spominje i Teodosije, jedan od Savinih biografa, učestvovao je u tom velikom događaju, u toj tinejdžerskoj pobuni koja je bila važan trenutak u našoj istoriji. Od Svetog Save do danas možemo da pratimo kontinuitet koji se ne može naći baš kod svih naroda, čak ni kod svih evropskih. Reč je o duhovnom kontinuitetu, iako je naša istorija puna političkih i državnih diskontinuiteta - ističe Miloš Ković, koji je i jedan od sagovornika u dokumentarnom filmu „Sveti Sava. Ruska boja na srpskoj zastavi“ ruske autorke Anželike Aretkine.

Ovaj dokumentarac, premijerno prikazan prošlog januara u Ruskom domu u Beogradu, a nedavno predstavljen i publici u Zaječaru, snimljen je povodom 850. godišnjice rođenja Svetog Save, zasnovan je na žitiju srpskog svetitelja i obrađuje temu viševjekovnih veza ruskog i srpskog naroda. Pored Kovića, u njemu učestvuju i glumac Miloš Biković i njegov brat, arhimandrit Mihailo, kao i drugi sveštenici Srpske pravoslavne crkve.

Srpski manastir kao izraz duhovne samosvjesti

Filmska ekipa nas vodi u drevne manastire koje je Sveti Sava posjećivao i u planinsku isposnicu u kojoj se molio. Nakon Rusika, Sveti Sava odlazi u Vatoped, a zatim 1198. godine osniva manastir Hilandar, kao zajedničku zadužbinu sa svojim ocem Stefanom Nemanjom. U izvorima tog doba stoji izričito da je manastir srpski. Prema riječima Miloša Kovića, ta odluka svjedoči o ranoj srpskoj samosvjesti, koja je još u 12. vijeku tražila institucionalni izraz.

Sagovornik Sputnjika naglašava da pojam nacije u 12. vijeku nije bio isti kao danas, nije bilo nacionalne svijesti u modernom shvatanju, ali je postojala jasna i duboka svijest o pripadnosti zajednici zasnovanoj na jeziku, porijeklu i zajedničkom duhovnom nasljeđu. Prema njegovim riječima, to se može opisati kao „protonacionalni identitet“.

- To je osećanje da je sudbina jedne zajednice vezana zajedničkim jezikom, poreklom i naročito zajedničkim predanjem, zajedničkim kultovima. Dakle, nije verbalizovano kao 'mi smo Srbi', ali u to vreme se piše o 'srpskom otačastvu' i to je u izvorima iz tog vremena vrlo frekventna sintagma. Postoji i pojam 'otačastvoljubac' koji Sveti Sava koristi da bi opisao svog oca - objašnjava Ković.

Prema njegovim riječima, Sveti Sava je želio više od samostalne države — on je radio na uspostavljanju duhovne autonomije. Srpska autokefalija, uspostavljena 1219. godine, bila je ključni trenutak u potvrđivanju srpske duhovne samobitnosti. Na tom prostoru, gdje su dotad vladali grčki i latinski, Sveti Sava uzdiže srpskoslovenski kao punopravni liturgijski i državni jezik.

Duhovna cjelina unutar pravoslavlja

Miloš Ković dodaje da Sveti Sava nije samo utemeljio crkvu već i jezik i kulturnu svijest Srba, a to je bilo važno i za uspostavljanje kontakata s Rusima, koji su dijelili sličan kulturni i vjerski okvir.

Prema njegovim riječima, iako politički odnosi u srednjem vijeku često variraju, u pravoslavnom svijetu je postojala svijest o duhovnoj cjelovitosti.

- Vekovima posle Ćirila i Metodija u duhu različitog toka naših istorija menjaju se jezici. Iz prvobitnog staroslovenskog, jezika makedonskih Slovena koji su Ćirilo i Metodije uzeli kao osnovu svojih prevoda svetih spisa na slovenski jezik, dobijaju se derivati, odnosno redakcije. Tako se dobija srpsko-slovenski, bugarsko-slovenski, rusko-slovenski. Međutim, ti ljudi imaju svest o zajedničkom poreklu i veri. U vreme kada se odnosi s Rimom i Zapadom hlade i lome, između pravoslavnih naroda ta bliskost ostaje - objašnjava istoričar.

Kodeks, kultovi i svetitelji: srpski uticaj u Rusiji

Pad srpske srednjovjekovne države doveo je do egzodusa obrazovanih Srba i pripadnika drugih balkanskih naroda širom hrišćanskog svijeta. Mnogi od njih otišli su u Rusiju, a to je bio početak širenja kultova srpskih svetitelja u Rusiji prije Ivana Groznog.

Srpski igumani i episkopi, kako priča Miloš Ković, dolazili su u Rusiju u potrazi za pomoći, a tamo su bili dočekani s bratskom otvorenošću. Neki su ostali i Rusiji, postali episkopi, pa čak i zamjenici patrijarha. Uz srpske izbjeglice u Rusiji je dospjela i duhovna baština, a mnogi učeni Srbi radili su na utvrđivanju kultova srpskih, ali i ruskih svetitelja kod Rusa.

Pored duhovne, u Rusiju je stigla i pravna baština, kaže Miloš Ković, posebno ističući značaj Nomokanona Svetog Save, poznatog kao „Krmčija“.

- To je pravni zbornik koji uređuje ne samo crkveni, nego i porodični i javni život. I on vekovima živi u ruskom carstvu - podsjeća Ković.

Kult srpskih svetitelja u Rusiji naglo je ojačao s Ivanom Groznim, koji je mnogo polagao na svoje srpsko porijeklo i rođačke veze s Jakšićima, preko svoje bake Ane koja je snažno uticala na njega.

Prema njegovoj naredbi, Arhangelski sabor u moskovskom Kremlju, koji je izgrađen po naređenju njegovog oca Vasilija Trećeg, obnovljen je i ukrašen freskama ruskih svetitelja, među kojima su se našla i četiri stranca. Uz Mihaila Prvog Paleologa, obnovitelja Vizantijskog carstva, među njima su bili Sveti Sava, Sveti Simeon i Sveti knez Lazar.

- Njih trojica su u Rusiji veoma poštovani i pored domaćih ruskih svetitelja, što potvrđuje njihov veliki uticaj na pravoslavni svet i ruski narod - ističe Miloš Ković.

Ivan Grozni je, takođe, naredio da se za njega napiše ogromna hronika cijelog svijeta, ljetopisni svod, u kojem je posebna pažnja posvećena Svetom Savi i Kosovskom boju. U Rusiju je donijeto i jedno od ranih žitija Svetog Save, koje je napisao monah Teodosije u 13. vijeku. Tadašnja ruska država ga je dobila preko monaha Isaije oko 1517. godine.

Kada je riječ o ruskim svetiteljima, ulogu koju među Srbima ima Sveti Sava, među Rusima je dobio Sergej Radonješki. Oba svetitelja su, kako ističe, bili figure koje oblikuju nacionalni identitet ne samo u duhovnom, nego i u kulturno-nacionalnom smislu.

- Oba svetitelja pripadaju onome što savremena nauka zove 'zavetne nacije'. Prema profesoru Entoniju Smitu, Srbi i Rusi su narodi koji u srednjem veku veruju da su dali zavet Bogu — da će ostati u pravoj veri, a zauzvrat će Bog brinuti o njima. Time se identitet naroda ne zasniva samo na poreklu, nego pre svega na veri i predanju - objašnjava Ković.

Molitve, ikone i knjige: ruski uticaj u srpskim manastirima

Od 16. vijeka ruski uticaj u srpskim manastirima postaje sve vidljiviji. Donose se ruske knjige, ikone, svetinje, a u 17. vijeku to postaje sistematski proces — sa svakom misijom srpski monasi donose u koferima duhovno blago.

- Njegoš se vraćao iz Rusije s punim koferima knjiga. Bez tog uticaja, teško da možemo razumeti 'Gorski vijenac' ili 'Luču mikrokozmu', a pogotovo 'Lažnog cara Šćepana Malog'. Ne zaboravimo da je Njegoš bio pravoslavni mitropolit. To su veze koje mi danas otkrivamo posle vekova, ne samo sekularizma nego i borbenog ateizma kroz koje su prošli i Rusi, i Srbi - napominje Ković.

Duhovni kontakt kao izraz identiteta

Da li je Sveti Sava začetnik srpsko-ruskih veza ili samo jedna karika u dugom lancu? Ković podsjeća da su ti odnosi vjerovatno postojali i prije njega — u narodnoj svijesti, u korijenima slovenske pismenosti, u zajedničkom predanju misije Ćirila i Metodija.

- Ali s njim dobijamo ključni momenat. Veze se rađaju u duhu. Identitet nije samo pitanje krvi i tla, već pre svega pitanje duhovnosti, pitanje zaveta. Sveti Sava je izabrao put ka spasenju — i tim izborom otvorio vrata veze koja i danas traje -  ističe Ković.

Danas, kako ističe Miloš Ković, odnosi srpske i ruske crkve i naroda ponovo jačaju i prepoznaju se u svjetlu vijekovnih veza koje je započeo Sveti Sava.

- Danas smo u fazi otkrivanja i odgovaranja na pitanje ko smo. Kada odgovorimo na to pitanje, i te srpsko-ruske veze će ojačati. Posle raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, odnosno projekata realnog socijalizma i samoupravnog socijalizma u 20. veku, mi se sada na neki način vraćamo na 18. i 19. vek, pa i na starije epohe. Naravno, mi živimo u 21. veku, ali prošlost ne prolazi, ništa nije gotovo ili završeno. Da li je slučajnost to što je upravo Rusija toliko pomogla u završetku Hrama Svetog Save na Vračaru? Da li je slučajnost što je Sveti Sava primio monaški postrig baš u Starom Rusiku? Za nekoga je to slučajnost, za nekoga slučajnosti – nema - zaključuje Miloš Ković.