Saborna crkva u Sarajevu posvećena Presvetoj Bogorodici je jedna od najvećih pravoslavnih crkava na prostorima Balkana.

Njena izgradnja započeta je na inicijativu srpskih žitelja Sarajeva. Sultan Abdul Aziz Han je izdao dopuštenje za gradnju crkve, a zemljište za njenu izgradnju kupljeno je 1859. godine. Temelji sarajevske Saborne crkve postavljeni su 15. juna 1863. godine, a objekat je završen 1868. godine. Saborna crkva je izgrađena u samom centru Sarajeva, u tadašnjoj Tašli-hanskoj mahali. Djelo je majstora Andrija Damjanova, čuvenog neimara iz 19. vijeka, koji se proslavio izgradnjom pravoslavnih crkava na prostorima Balkana. On, njegova braća i potomci izgradili su preko četrdeset većih crkava u toku 19. vijeka. Bile su to monumentalne crkve izgrađene u Makedoniji, Srbiji i Bosni i Hercegovini. Sami su ih projektovali, izvodili građenje, i uz to još živopisali i radili duborez. U Bosni i Hercegovini su izgradili crkve: crkva u Čajniču, Saborna crkva u Sarajevu i Saborna crkva u Mostaru.

Saborna pravoslavna srpska crkva u Sarajevu, posvećena Rođenju Presvete Bogorodice, jedan od tri pravoslavna hrama u užem gradskom dijelu Sarajeva, među pravoslavnim vjernicima poznata je još i kao „nova“ ili „gospodska“ crkva.

Prema riječima starješine ovog hrama sveštenika Borislava Livopoljca, naziv „nova“ za Sabornu crkvu potiče još iz perioda njene gradnje u drugoj polovini 19. vijeka i zadržao se do dana današnjeg. Naziv „nova“ darovao joj je narod, najvjerovatnije zbog toga što je to tada bila prva i jedina crkva u Sarajevu, uz Staru crkvu, posvećenu Svetom Arhangelu Mihailu.

I nazivu „gospodska“ kumovao je narod zbog činjenice da je u crkvu na bogosluženja uglavnom dolazila sarajevska srpska gospoda – trgovci, zanatlije, intelektualci, dok su u Staru crkvu dolazili vjernici iz okolinih sarajevskih sela.

Otac Boro, kako ovog mladog sveštenika oslovljavaju vjernici, navodi da dokaz da je Saborna crkva bila hram u koji je najvećim dijelom dolazila gospoda jeste i činjenica da je bogosluženje u Staroj crkvi počinjalo u 8.00, a u Sabornoj crkvi u 9.30 časova – „da se gospoda malo naspava“.

Početak gradnje

Odluka o gradnji Saborne crkve donesena je davne 1859. godine, na inicijativu srpskog pravoslavnog življa u Sarajevu i na prigovor Evrope Otomanskom carstvu za vjersku netrpeljivost i nejednakost. Evropljani su smatrali da je nedopustivo da toliki broj pravoslavnih Srba u Sarajevu nema svoju veliku crkvu, jer je do izgradnje Saborne crkve u Sarajevu, u prethodnih više od 500 godina, postojala samo sadašnja Stara crkva na Baščaršiji.

       Foto: Mitropolija dabrobosanska

Da bi ublažio nezadovoljstvo Evropljana i ustupcima pokušao da zaštiti posrnulu carevinu tadašnji sultan Abdul Aziz Han dao je ferman za gradnju pravoslavne bogomolje u Sarajevu.

U periodu do 1962. godine kupljeno je zemljište u ravnici, sa desne strane Miljacke, i u ono i u sadašnje vrijeme u samom centru Sarajeva, ali nije poznato od koga je ta lokacija kupljena.

Prema predanju, gradnju crkve obilježila je srpska dovitljivost. Kako priča otac Boro, navodno, prema tadašnjim turskim zakonima nigdje u Turskoj carevini nije mogao biti izgrađen drugi vjerski objekat na manje od 100 koraka od najbliže džamije. Kako je od najbliže džamije, koja se nalazila kod sadašnjeg hotela „Central“, do mjesta gdje je trebalo da bude građena crkva bilo manje od 100 koraka, Srbi su potplatili onoga koji je to određivao da pravi manje korake kako bi razdaljina bila veća od stvarne.

Izgradnja jednog od tada najvećih pravoslavnih hramova na Balkanu počela je 1863. godine, a te su godine 11. juna i osveštani njegovi temelji. Gradnja je trajala 11 godina – do 1. maja 1874. godine.

 Hadži Lojino nasilje

Saborna crkva je osveštana na Svetog Iliju, 2. avgusta 1872. godine, skoro dvije godine prije potpunog okončanja radova. Osveštanju je prisustvovalo šest konzula i kasniji austro-ugarski upravitelj BiH Benjamin Kalaj, 76 sveštenih lica i oko 10 000 ljudi.

Prema kazivanju oca Bore, pretpostavlja se da bi ovom događaju prisustvovalo i više naroda da nije bilo incidenta koji se desio godinu dana ranije.

Bilo je predviđeno da hram bude osveštan na Malu Gospojinu 1871. godine, i do toga bi, vjerovatno, i došlo da se u maju te godine nije desio incident kada je sarajevski kabadahija i nasilnik Hadži Lojo sa 40 razbojnika ujahao u crkvenu portu zaprijetivši da „vlasi bez mrtvih glava neće crkve posvetiti niti u njoj zazvoniti“.

Tadašnji ruski konzul, koji je stanovao preko puta crkve i koji je sve to vidio, odmah je o svemu obavijestio Vali-pašu, upozorivši ga da ga smatra odgovornim za ono što se desilo.

Foto: Mitropolija dabrobosanska

Zbog ovog incidenta Srpska crkveno-školska opština odustala je da tog ljeta bude osveštana crkva, a pomoć je zatražena od Rusije, nakon čije je intervencije naredne 1872. godine crkva konačno osveštana.

Da bi spriječile bilo kakav incident, turske vlasti su zabranile rad kafana na dan osvećenja crkve, a Turcima je bio zabranjen prolazak ulicama u kojima su živjeli Srbi. Čak su po okolnim sarajevskim brdima bili postavljeni i topovi, sa naredbom da se iz njih puca ukoliko bude došlo do ikakvog pokušaja da bude spriječeno osveštanje crkve.

Otac Boro navodi da se u to vrijeme dogodio još jedan zanimljiv događaj. Oko dva mjeseca prije Hadži Lojinog nasilja pojavio se u Sarajevu nekakav derviš iz Medine koji je na sred Šeher-Ćehajine ćuprije prostro kožu za molitvu i sa brojanicom u ruci i nekakvom knjigom počeo da se moli od ranog jutra do mraka, navodeći da će se zahvaljujući njegovoj molitivi Alahu za 20 dana zvonik nove srpske crkve srušiti sam od sebe.

Nepravoslavni svijet, koji je nailazio tuda, bacao je novac na kožu u nadi da će derviševe molitve biti uslišene. I prikupi se dosta para. Ali, 18. dana na mostu više nije bilo ni derviša, ni kožice, a naravno ni para. Zvonik novoizgrađene crkve i dalje je stajao uspravno.

Foto: Mitropolija dabrobosanska

Graditelji i priložnici

Gradnja Saborne crkve Rođenja Presvete Bogorodice u Sarajevu koštala je 38.185,18 dukata, a sredstva su sakupljana od dobrovoljnih priloga pravoslavnih žitelja Sarajeva i okolnih sela, trgovaca iz Beograda, Dubrovnika, Beča i Trsta, te mnogobrojnih donatora.

Među priložnicima su bili i sam sultan Abdul Aziz Han sa 556 dukata, Praviteljstvo srpsko iz Beograda sa 500 dukata, srpski knez Mihailo Obrenović sa 150 dukata. Najviše priloga – nekoliko puta po 2.000 dukata – dao je tadašnji predsjednik Crkvene opštine Sarajevske i vlasnik hotela „Evropa“ Manojlo Jeftanović.

Pošto svi ovi prilozi nisu bili dovoljni, radovi na izgradnji crkve isplaćivani su i iz prihoda Stare crkve.

Ipak, najviše je dao pravoslavni srpski narod, što prilozima što svojim radom. Prema pričanju oca Bore do kraja izgradnje crkve svakog ljeta bi sveštenik u Staroj crkvi oglašavao dane dobrovoljnog rada, kada bi školska djeca, trgovci i zanatlije nosili sa Ćidžiske Jalije, gdje se sada nalazi glavna pošta, pijesak, otesanu sedru i malter majstorima na skele.

Crkva je sagrađana od kamena koji je dala tadašnja vlast besplatno iz majdana u sadašnjem sarajevskom naselju Kovačići, a krov je napravljen od olova.

Hram je sagrađen u zanimljivom kompozitnom stilu poznobarokne forme. U osnovi je trobrodna bazilika, kombinovana sa upisanim krstom i ima pet kupola. Dužina crkve je 37, širina 22,5, a visina zidova 15,5 metara. Visina malih kupola je 20, a srednje 34 metra.

Zvonik, koji se vidi iz velike daljine, visok je od zemlje do vrha krsta 58 metara. Prema pisanju mitropolita dabrobosanskog Save Kosanovića „između mnogobrojnih džamija, koje su podigli moćni veziri i isturčena aristokratija crkva se ljepotom i veličinom uzdiže nad svima, te njen zvonik sa pozlaćenim krstom i jabukom grli oblake usporedo sa najvećim munaretima“.

- Samo ga ona Begova džamija nešto nadmašuje, koja je produžena baš onda kad je zvonik gotov bio, jer Turcima bješe zazor i sramota da hrišćanski krst mine `alem i munaru` – navodi mitropolit Sava.

Na crkvi se nalaze šestora vrata – zapadna, sjeverna i južna veća su i dvokrilna, a kod zapadnih dvoja pobočna, manja i jednokrilna, koja su služila za ulazak žena u crkvu. Šesta su vrata na oltaru i ostavljena su radi sveštenika i crkvenjaka.

Crkvu je zidao čuveni majstor Andreja Damjanović – Zografski iz velike porodice arhitekata preduzimača, slikara zografa, ikonopisaca drvorezaca i kamenorezaca iz makedonskog grada Velesa. Pretpostavlja se da je ova porodica sagradila oko 40 većih pravoslavnih crkava na području BiH, Srbije i Makedonije.