Doprinos velikoj pobjedi srpske vojske i njenih saveznika u Prvom svjetskom ratu, koja je narodu u BiH prije 105 godina donijela slobodu nakon viševjekovnog ropstva pod Turcima i Austrougarima, dali su i fočanski Srbi, dobrovoljci u vojskama Srbije i Crne Gore.

Prema podacima Muzeja Stare Hercegovine u Foči, u redovima Jugoslovenskog dobrovoljačkog korpusa učestvovalo je 210 fočanskih Srba, a broj dobrovoljaca iz ovog kraja još je veći ako se uvrste i borci Hercegovačkog dobrovoljačkog odreda crnogorske vojske.

Tokom rata, veliki broj Srba iz BiH, koji su bili mobilisani u austrougarsku vojsku i odvedeni na frontove u Galiciji i Soči, prelazili su na rusku stranu i prijavljivali se u Srpski /kasnije Jugoslovenski/ dobrovoljački korpus.

Ovaj korpus je 1917. prebačen na Solunski front i direktno je učestvovao u proboju fronta i oslobođenju Kraljevine Srbije, a kasnije i ostalih južnoslovenskih prostora.

Čuveni sarajevski i mostarski hirurg Feodor Lukač, inače rodom iz Foče, srpski dobrovoljac u Prvom svjetskom ratu, u svom dnevniku između ostalog pisao je i o boravku dobrovoljaca mahom iz Foče i Rogatice u Kijevu, nakon što su u novembru 1914. iz austrougarske vojske prebjegli na rusku stranu.

Feodor Lukač, foto: časopis “Vreme”

- U Kijevu smo se zadržali, nas devetorica bivših austrijskih oficira, a skupili smo i oko 200 vojnika, svi odreda iz istočne Bosne, oko Foče i Rogatice, sve jedan lepši od drugog i nijedan ispod 180 centimetara - zapisao je Lukač.

Oni su bili među prvim dobrovoljcima prebjeglim iz austrougarske vojske i u Kijevu su čekali da ruske vlasti odluče šta će sa njima, jer su svi, kako ističe, jednodušno izjavili da žele da ih prebace u Srbiju na front protiv Nijemaca.

Lukač je ostavio zanimljiv zapis o susretu srpskih dobrovoljaca sa Kijevsko-pečerskom lavrom i uzvišenim osjećanjima koja je u njima izazvalo pojanje ruskih monaha.

- Dok smo mi čekali, koristili smo da Kijev dobro upoznamo i već drugog dana pronašao sam Kijevsko-Pečerskuju Lavru, veliki nekoliko stotina godina stari pravoslavni manastir sa prekrasnim starim crkvama i katakombama u kojima su se od vajkada sahranjivali kaluđeri njihovog manastira. Sve je bilo antikno i vrlo impresivno, a pre svega crkveno pojanje: to je bio doživljaj za se! U sredini crkve peva hor od oko 40 mladih i posve starih kaluđera. Mladi pevaju sopran i alt, a stari muške glasove, posebno impozantni ruski kontrabasovi. To crkveno pevanje na taj način nismo nikad ranije čuli. To je bilo savršenstvo crkvenog pojanja, sve bez nota! Kako je baš tada bila velika nedelja pred Vaskrs, ta je svaki dan bila svečana liturgija. Nisam propustio ni jedan dan, a da nisam odslušao tu nečuvenu crkvenu muziku - zapisao je Lukač.

Rusi su dobrovoljce u Srbiju, preko Rumunije, prebacili u novembru 1915. Kako svjedoči Lukač, poslije njih svega je još jedan brod uspio da se probije Dunavom do Srbije, a svi kasniji dobrovoljci bili su upućivani u Dobrudžu na front.

- Gde su se izvanredno hrabro borili i mnogi ostavili i kosti u dalekoj zemlji - navodi Lukač u svom dnevniku.

Grupa dobrovoljaca u kojoj je bio Lukač borila se na frontu protiv Bugara, a zatim se sa ostalima povlačila preko Albanije.

- Jedno tri dana povlačenja imao sam osobitu čast da budem dodeljen uz pratnju pokojnom kralju Petru Prvom, koji je celo vreme kroz Albaniju bio nošen na nosilima, veoma slab i star - ostalo je svjedočanstvo u Lukačevom dnevniku, koji je 2013. godine objavljen u časopisu “Vreme”.

U novembru 1918, Foča je među prvima u BiH dočekala slobodu, koju joj je donijela vojska slavnog vojvode Stepana Stepe Stepanovića.

Stanovništvo fočanskog sreza, pogranične oblasti prema Crnoj Gori i Srbiji, skupo je platilo cijenu slobode, za kojom je žudjelo još od 15. vijeka i pada pod Turke.

U prvim mjesecima rata, 1914. povješano je i streljano 126 lica srpske nacionalnosti, a veliki broj stanovnika je odveden u logore u Doboj i Arad, prve koncentracione logore na tlu Evrope.

U dobojskom logoru umrlo je 206, a u Aradu 109 stanovnika srpske nacionalnosti sa područja opštine Foča, podaci su Muzeja Stare Hercegovine.

U zadnje dvije godine rata od gladi je umrlo 2.200 stanovnika.

Petar Klarić nosilac „Obilića medalje“ i dvije „Karađorđeve zvezde“

Među fočanskim dobrovoljcima najpoznatiji je Petar- Pešut Klarić, veliki junak koji se smatra Fočakom sa najviše ratnih odlikovanja.

Kao dobrovoljac u crnogorskoj vojsci, u balkanskim ratovima, tačnije u borbama na Skadru, zaslužio je „Zlatnu Obilića medalju“.

Petar Klarić i Nikola Popadić, dobrovoljci u crnogorskoj vojsci 1912. godine, foto: Muzej Stare Hercegovine

Austrougari ga u odsustvu optužuju za „izdaju“, a on se na početku Prvog svjetskog rata priključuje vojsci Kraljevine Srbije. Za junaštvo u Kolubarskoj bici odlikovan je „Karađorđevom zvezdom s mačevima“, a isti orden dobio je za zasluge u borbama na Kajmakčalanu, gdje je i poginuo 15. septembra 1916. godine.

Sahranjen je na Srpskom vojničkom groblju Zejtinlik u Solunu.