Krajem 12. vijeka Bosna se formirala kao posebna država, a time se izdvaja i posebna crkva koja se naziva hrišćanskom. Preko crkve se širi običaj sahranjivanja pod stećcima. To razdoblje od početka 13. do kraja 16. vijeka ostavilo je značajnog traga u predjelu Pala.

U odnosu na ostale opštine Istočnog Sarajeva i Sarajeva, na Palama je ustanovljena najveća brojnost stećaka (oko jedne trećine). Ukupno je 1.828 stećaka, koji su grupisani u 99 nekropola. Ako se uzme da Pale imaju 72 sela, znači da broj znatno premašuje. Ovolika rasutost stećaka govori o dugom vremenskom periodu njegovog običaja sahranjivanja pod stećcima.

"Ti su hrišćanski grobovi načinjeni od ogromnih komada tesanog kamena izrađenih u obliku magarećih samara i sličnih grobnim pločama u našim crkvama (misli se u Francuskoj)".

Stećci u okolini Pala/foto: palelive.com

Stećci su izgrađeni od kamena "stanca", krečnjaka (konglomerata) ili pješčara. Veličina nekropole kreće se od jednog do 223 stećka. Zanimljivo je da su tri najveće nekropole u tri sela jedno do drugog na istoku od Pala, a u podnožju južnih obronaka Romanije: Hotočina, Stajna i Podmjedenik. Najčešća je orijentacija u pravcu istok-zapad. Svi su, bez izuzetka, smješteni na kosama, na glavicama i pored starih puteva. Tako ih gotovo polovinu susrećemo pored carigradske džade.

Nekropole nisu otkopavane ili temeljito proučavane. Njihovo prekopavanje, čini nam se, ne bi donijelo naročito otkriće, jer je sadržina grobova ispod stećaka siromašna, u njima su samo kosti. Već 55 godina prepričava se događaj koji se desio na Jajinom Dolu u nekropoli stećaka Hotočine. Vukući balvane, volovi su nehotice zakačili jedan nadgrobni spomenik i on se otvorio, u njemu je ležao muški kostur. Svi zubi u lobanji, a butne kosti duže od dvometraša, bijele i zdrave. Kasnije su došli hodža i srpski sveštenik i naizmjenično su, svaki po svojim običajima, očitali pogrebnu molitvu za taj kostur. Nakon toga, vraćena je nadgrobna gromada, tamo gdje je vjekovima bila.

Stećci na pravoslavnom groblju/foto: palelive.com

Svatovska ili kaurska mramorja

Kameni monolitni blok obrađivan je klesanjem i glačanjem. Majstori su tesali stećke i uklesavali slova i ornamente, zvali su se dijaci i kovači. Odatle su prezimena Kovač, Kovačević i slično. Oblici nadgrobnih spomenika najčešće su u obliku kuće-sanduka (78 odsto), ploče (11 odsto), sljemenaka-sarkofaga (10 odsto) i najmanje u obliku krsta (1 odsto). Oblici su proizašli iz tradicije i estetskih mogućnosti sredine u kojoj su oblikovani. Ukrašavanje stećaka reljefnim motivima, postavljanje natpisa i veće dimenzije vezani su za isticanje staleškog statusa sahranjenog. "Što bogatiji, to veći teret nosi".

Nekoliko nekropola naziva se svatovskim, ali to nema većeg značaja, jer takvih grobalja ima više. O njima se ponavlja priča da su tu sahranjeni izginuli u susretu dvojnih svatova, koji su se na tom mjestu dočekali i potukli se. Osim svatovskih grobova pojavljuju se nazivi: mramorje, kaursko groblje, malo mramorje, grčko groblje, mramorac, djevojačko groblje, grobljaja, kami, biljeg, međaš. Tamo gdje nema naučne istine utemeljene na istraživanjima, obavezno je tu narodna mašta, najčešće emotivnog sadržaja: otimanje djevojke (nevjeste), smrzavanje svatova, susret dvije vojske, žrtve hajduka.

Sirotinj kamen u Bogovićima/foto: Pale i Paljani M.Đ.

„Ovi kami usjekoh“

Natpisi na grobnim spomenicima klesani su na onovremenom govornom jeziku, pa kao takvi imaju izuzetnu kulturnu vrijednost i služe kao izvorni spomenici za proučavanje istorije, jezika i pisma. 

Pisari (dijaci i kovači) putovali su od sela do sela i izrađivali spomenike i urezivali ornamentiku u njih. Lokacija grota (majdan kamena,kamenolom) uvijek je iznad nekropole. Na licu mjesta dijak je obavljao svoj posao i kada je gromada bila gotova, prevlačila se zaprežnom stokom do određenog groba. Na ovo nas navodi činjenica da se u svim grotovima nađe i poneki nedovršen spomenik (Hotočina, Gornje Pale).

Zapaža se činjenica, da se srpsko stanovništvo ophodi prema ovim starinama sa naglašenom pažnjom i pijetetom. Smatrali su ih hrišćanskim i pravoslavnim, pa su pretežno te nekropole pomiješane sa savremenim grobljima ili su u neposrednoj blizini. Nismo našli srpsku kuću koja je u svojim temeljima upotrebljavala kamene blokove. Međutim, kod muslimanskih kuća to se može naći (Hotočina). Srbi smatraju da bi to bilo prokletstvo i tabuisanim, zabranjenim predmetima i narušavanje te zabrane povlači sa sobom tešku bolest i smrt.

Ovakvom kulturnom baštinom Paljani, ali i svi drugi stanovnici Istočnog Sarajeva, mogu biti izuzetno ponosni. Svi natpisi dati su ijekavicom, što se zaključuje da je ovo narječje dosta staro.

“Ovi kami usijekoh na se za života...“ Po ukrasima i ljepoti ističu se stećci u Buđu i Brnjici i oni su svrstani u drugu, a svi ostali u treću kategoriju. Odavde, tačnije iz sela Bogovića 1954. godine otuđen je jedan sarkofag i prenesen u Muzej grada Sarajeva. Taj je spomenik bio ukrašen motivima iz lova i vukom. Četiri zaseoka preuzela su toponim od nekropola i nazivaju se Mramorje. Zanimljivo je da nijedna lokacija nekropola ne nosi toponim od brojnih naziva za bogumile, bogomili, patareni, kudugeri, babuni, manihejci, katari, albagenzi, begani, gazari, kalojani i mnoštvo drugih naziva za jeres iz 10. vijeka.

Mišljenje je V. Skarića da je „stećke postavljalo plemstvo, veliko i malo, koje je gospodarilo ratarskom zemljom i ratarskim narodom. Još se priča u Hercegovini da je svaka porodica imala po jedan takav grob i bele, ko nije te grobnice imao da ga nisu smatrali za kućevića“ (124/55).

Ako ovo mišljenje prihvatimo kao ozbiljno onda se može pretpostaviti da je srednji vijek bio zaista materijalno bogatiji od sadašnjeg vremena i imao više odžakovića, koljenovića, sojevića...

Tekst preuzet iz publikacije Mojsija Đerkovića „Pale i Paljani“

Priredio: Goran Karišik