Saborna crkva (Crkva Presvete Bogorodice) u Sarajevu proglašena je nacionalnim spomenikom 2006. godine zajedno sa pokretnom imovinom koju čine zbirka od 82 ikone, od čega je 69 ikona sastavni dio ikonostasa, 14 predmeta izrađenih od metala, Hristov grob, tron, propovjedaonica i Jevanđelje.

Saborna crkva u Sarajevu posvećena Presvetoj Bogorodici je jedna od najvećih pravoslavnih crkava na prostorima Balkana. Njena izgradnja započeta je na inicijativu srpskih žitelja Sarajeva. Sultan Abdul Aziz Han je izdao dopuštenje za gradnju crkve, a zemljište za njenu izgradnju kupljeno je 1859. godine. Temelji sarajevske Saborne crkve postavljeni su 15. juna 1863. godine, a objekat je završen 1868. godine. Saborna crkva je izgrađena u samom centru Sarajeva, u tadašnjoj Tašli-hanskoj mahali. Djelo je majstora Andrija Damjanova čuvenog neimara iz XIX. vijeka, koji se proslavio izgradnjom pravoslavnih crkava na prostorima Balkana.

On, njegova braća i potomci izgradili su preko četrdeset većih crkava u toku 19. vijeka. Bile su to monumentalne crkve izgrađene u Makedoniji, Srbiji i Bosni i Hercegovini. Sami su ih projektovali, izvodili građenje, i uz to još živopisali i radili duborez. U Bosni i Hercegovini su izgradili crkve: crkva u Čajniču, Saborna crkva u Sarajevu i Saborna crkva u Mostaru.

Prvi pokušaj ostvarivanja kompletnih kompozicija, razrađenih u duhu starih srpskih spomenika, predstavljaju hramovi koje je za potrebe SPC-a podigao makedonski neimar Andrija Damjanov iz Velesa (oko 1813 – 1878) sa saradnicima, u najpoznijem periodu svoje graditeljske djelatnosti, između 1850. i 1875. godine. Došavši u Srbiju 1851. godine, sa bogatim graditeljskim iskustvom stečenim na mnogobrojnim monumentalnim gradskim crkvama u Turskoj, sagrađenim u duhu postvizantijske tradicije, dopunjenim pojedinim elementima zapadnoevropskih stilova, Damjanov je postao centralna ličnost prvog perioda traženja srpskog stila. Njegov rad na tom polju obilježiće veliki broj monumentalnih gradskih crkava, na kojim, kao i u ranijem opusu, preovlađuju heterogene stilske koncepcije, ali sada izražene sa naglašenim srpsko-vizantijskim karakterom.

Sarajevska pravoslavna crkvena opština angažovala je Andriju Damjanova da sa svojim saradnicima sagradi novu, monumentalnu crkvu u samom centru grada.

Izgradnja Saborne crkve u Sarajevu iznosila je 36 000 dukata, a novac je sakupljen od dobrovoljnih priloga.

Vlada je poklonila kamen kojim je zidana crkva, a koji je vađen u majdanu u Kovačićima pored Sarajeva.

Izgradnja crkvene zgrade je završena 1868. godine, a gradnja zvonika završena je 1872. godine. Na velikoj svečanosti, u prisustvu vezira, vojske, diplomatskog vrha i mnogobrojnih zvanica, crkva je osveštana 2. avgusta na Ilindan 1872. godine.

U toku ratnih dešavanja u periodu od 1992. do 1995. godine, Saborna crkva u Sarajevu pretrpjela je manja oštećenja, ali je poslije rata šteta sanirana.

Sanacija Saborne crkve vršena je od 1998 do 1999. godine. Investitor je bila Federacija BiH – Federalno ministarstvo obrazovanja i kulture, a donator je bila Republika Grčka, Ministarstvo inostranih poslova.

Damjanovljeva crkvena arhitektura namijenjena srpskim pravoslavnim opštinama, kao i sve što je podigao ovaj svestrani neimar sa balkanskog juga, predstavlja simbiozu nekoliko stilskih i funkcionalnih opredjeljenja. Na njima su prisutni elementi vizantijske i postvizantijske arhitekture (ogledaju se u opštoj silueti kupola nad naosom, rješenju osnove, primjeni tradicionalnih trijemova), srpsko-vizantijskog neimarstva, kao i elementi romanike, gotike, levantinskog baroka i islamskog građevinarstva, upotrijebljeni u dekorativnim završecima elevacije i obradi podionih vijenaca, u mješovitim konstrukcijama i obradama enterijera, dok su elementi zapadnoevropskog baroka ispoljeni, prije svega, u oblicima i detaljima zvonika.

Prema konceptu prostorne organizacije, Saborna crkva u Sarajevu pripada tipu trobrodne crkve sa pripratom, naosom i oltarskim prostorom.

U arhitektonskom smislu, crkva je građena u neoklasicističkom stilu, pravougaone osnove sa pet neovizantijskih kupola sa visokim tamburima, polukružnom apsidom, klasičnim prozorima postavljenim u dva horizontalana reda i velikim baroknim zvonikom.

Zidovi crkve nisu oslikani scenama iz Starog i Novog zavjeta, nego je na njima, u seko tehnici, urađena različita floralna i geometrijska ornamentika. Tako se može reći da je u donjim zonama zidova slikanom ornamentikom imitirana gradnja kamenom, a na stubovima mermerom, dok su lukovi, svodovi i apsida ukrašeni različitim floralno-geometrijskim ornamentom. Svodovi u kupolama sadrže simbolični ukras plavog neba i zlatnih zvijezda.

Izradu ikonostasa u Sabornoj crkvi je novčano podržala ruska carska porodica, odnosno, ikone su pravljene u Sergijevskom manastiru blizu Petrograda trudom arsimandrita istog manastira g. Ignjatija, koji je sabirao priloge od carske porodice i drugih imućnijih osoba, poslao je na dar sarajevskoj crkvi.

Okvir ikonostasa je rađen u Sarajevu. Njegova izrada, a potom i pozlata, je povjerena ruskim majstorima. Pozlatom je ukrašeno oko 118 m2 ikonostasne pregrade.

Ikone koje su ugrađene u ikonostasnu pregradu su rađene 1869. godine u Trojice-Sergejevskoj lavri, u istom manastiru u kojem je svoje ikone radio poznati Andrej Rubljov više od četiri vijeka ranije.

Zbirka ikona koja se čuva u ovoj crkvi je sljedeća: Presveta Bogorodica, Preobraženje Hristovo, Vaskrsenje Hristovo, Hristovo Raspeće, Sv. Ilija, Sv. car Konstantin i carica Jelena, Sv. Nikola Čudotvorac, Rođenje Presvete Bogorodice, Hristos.

Hristov grob

Hristov grob je smješten na sjevernoj strani naosa crkve, odmah uz propovjedaonicu. Izrađen je oko 1890. godine od drveta. Dar je udovice Teodora Petrovića iz Sarajeva.

Na praznik, Veliki petak, odvija se obred u kojem se iz oltara iznosi plaštanica na kojoj je prikazano Hristovo polaganje u grob. Plaštanica se polaže na Hristov grob, a vjernici je cjelivaju.

U dnu je natpis: „U slavu Hristu spasitelju prilaže ovaj grob Konstantina udova Petrovića za vječni spomen svom suprugu Teodoru i sinu Konstantinu u Sarajevu na Veliki petak 1890. godine.“

Propovjedaonica je smještena na sjevernoj strani naosa crkve. Izrađena je oko 1874. godine od drveta. Propovjedaonica je obojena svjetlijom smeđom bojom i pozlaćena je. Propovjedaonica je visoka oko 5 m.

Služi za održavanje propovijedi tokom, odnosno nakon bogosluženja.

Tron

Tron je smješten na južnoj strani naosa crkve, nasuprot propovjedaonice. Orijentisan je u smjeru sjever-jug. Izrađen je oko 1874. godine od drveta.

Tokom bogosluženja na tronu sjedi mitropolit.

Osim navedenih zbirki ikona, Hristovog groba i Trona, u ovoj crkvi se čuva i knjiga Jevanđelje koja je dio pokretne imovine ovog nacionalnog spomenika.