Zašto velike sile nikada nisu dozvolile da Srbiji pripadne dio jadranske obale. Stav je da je srpsko prisustvo na moru prethodnica dolaska Rusije.

Izjava vladike zahumsko-hercegovačkog Grigorija od pre nekoliko godina da Bosni i Hercegovini treba da pripadne Sutorina u Boki izazvala je oštre reakcije na Zapadu. Protumačena je kao vaskrsavanje opasne srpske želje o izlasku na more. Ispostavilo se da je navodna izjava podmetačina i da u stvari političari Federacije BiH traže međunarodnu arbitražu da bi uzeli deo Crne Gore. Zahtev iz Sarajeva nije izazvao negativne reakcije, jer ga, naravno, nisu postavili Srbi.

Ovaj događaj podsjetio je na vrjeme rata u BiH devedesetih kad se na lokalnom nivou pregovaralo o razmjeni teritorija da bi Srbi dobili izlaz na more. One se nisu ni približile ostvarenju zbog bespogovornog protivljenja Zapada.

– Nedavno se naveliko govorilo i o nameri Srbije da kupi Luku Bar, a onda je priča bez objašnjenja zamukla – podseća istoričar dr Mile Bjelajac. – Srbija je više puta u novijoj istoriji pokušavala da teritorijalno ili ekonomski izađe na more, ali je svaki put osujećena. To dokazuje da je i dalje aktuelan stav Zapada formiran u 19. veku da je prisustvo Srba na moru opasnost jer predstavljaju prethodnicu za dolazak Rusije u Sredozemlje. To je i razlog razbijanja zajedničke države Srbije i Crne Gore.

Turkofilska politika Velike Britanija još 1878. na Berlinskom kongresu nametnula je trajni veto Zapada srpskom izlasku na morske obale.

– Britanski ministar inostranih poslova Lord Solzberi je na pregovorima o preuređenju Balkana u kuloarima Berlinskog kongresa zastupao stav da Austrougarska okupira BiH, a da se između Srbije i Crne Gore ostavi pojas Turskoj kako bi se sprečilo njihovo ujedinjenje jer bi ono moglo dovesti do stvaranja opasne „slovenske konfederacije“ koja bi se pružala „od Pirota do Jadranskog mora“ – navodi dr Slobodan Vuković. – Kasnije, za vreme balkanskih ratova, gotovo sva britanska štampa je zauzela turkofilsko stanovište. Kad je došlo na red razbijanje druge Jugoslavije, ovi stavovi, odavno formirani na Ostrvu, samo su se obnovili.

Britanski stav ilustruje pismo lorda Bikonsfilda kraljici,  pošto je na Berlinskom kongresu Dobrudža data Rumuniji: „To je dogovor koji je povoljan i za Tursku i Veliku Britaniju, jer oni dobijaju morsku obalu, koja bi inače bila bugarska (ruska) i koja sada pripada jednoj antislovenskoj rasi“.

– Problem srpskog izlaska na more mora se posmatrati u dvije ravni, političkoj i religijskoj – kaže Slobodan Janković, geopolitikolog iz Instituta za međunarodnu politiku i privredu. – Na političkoj ravni, Rusija se posmatra kao velika sila i suparnik Zapada, a Srbi kao ruski saveznici i njihova predstraža na Balkanu koja se mora prva eliminisati. Na religijskoj ravni, Srbi su predstavnici pravoslavnog svjeta, zbog čega su strani i manje vredni, pa je legitimno da budu izolovani, okupirani ili čak da nestanu.

Sagovornik Novosti naglašava da je istorijski nesporno državotvorno postojanje Srba, pravoslavne i rimokatoličke vere, njihovih država i autonomija u jadranskom primorju u periodu dužem od milenijuma.

– Srbi tek odskora nisu na moru, pošto Crna Gora sebe više ne definiše kao državu srpskog naroda, a u Hrvatskoj ih je posle devedesetih preostao neznatan broj – kaže Janković. – Srba je u primorju sve manje jer se iz praktičnih razloga, školovanja i zaposlenja odriču identiteta, a istorija se prekraja prema aktuelnim političkim zahtevima.

Prema čuvenom delu cara Konstantina Porfirogenita „O upravljanju imperijom“, Srbi već u sedmom veku žive u Dalmaciji na prostoru od reke Cetine do kraja Boke Kotorske. Novija arheološka istraživanja koja su predočila dokaze za hipoteze da su Srbi živeli u pomorju i u ranijim vremenima, osporila je „zvanična dogma“ koja je ukinula i izučavanje nacionalne arheologije. Neki smatraju to krajem jednog procesa dugog trajanja koji je počeo 1204. s Četvrtim krstaškim pohodom iza koga su stajali papa i Venecija, koji se okončao uništenjem kulturnog centra pravoslavnog sveta Konstantinopolja. Od tada je Venecija postala monopolista u pomorskoj trgovini Sredozemlja i centar širenja netolerancije prema pravoslavlju.

Knez ubijen zbog mora: Knez Mihailo ubijen je u trenutku kad je bio u fantastičnim odnosima sa bugarskim prvacima koji su planirali da naprave državu koja bi bila savez Srbije i Bugarske i kojom bi vladao knez Mihailo i njegovi potomci, navodi Slobodan Janković: – Takva država, koja bi se u savezu sa Crnom Gorom prostirala od Jadrana do Crnog mora i po poziciji, veličini i brojnosti bila suverena i respektabilna, nije odgovarala ni Zapadu ni Rusiji. Rusi su smatrali da je Bugarska njihova tvorevina i interesna zona i nije im se dopadalo da Srbija preuzme vodeću ulogu na Balkanu. S druge strane, posle ubistva kneza Mihaila predložili su da srpski presto uzme crnogorski knez Nikola.

– Politički život Srba u Dalmaciji u vrijeme vladavine Mletačke republike pa i dalje sastojao se u religioznom čuvanju nacionalnih tradicija na domu i u odbrani srpske nacionalne crkve – zabeležio je Lujo Bakotić, pravnik, publicista, leksikograf, diplomata koji se smatrao Srbinom rimokatoličke vere. – Za vreme vladavine Mletačke republike vođena je živa akcija pokatoličenja srpskog stanovništva. Srbi su nastojali da dobiju priznanje svoje crkve, ali u tome nisu uspjevali sve dok Mletačka republika nije pala i dok u Dalmaciju nisu došli Napoleon i francuski vojnici.

Međutim, bokokotorski Srbi, čuveni pomorci Bokelji, dolazak Napoleona su vidjeli kao opasnost za svoj poseban slobodni status koji su uživali čak i u Mletačkoj republici. Spremili su flotu i vojsku za borbu, a u pomoć im je došla i ruska flota sa 3.000 vojnika i crnogorska vojska koju je predvodio vladika Petar Prvi Petrović Njegoš.

– To je bilo prvo pojavljivanje Rusa u Jadranskom moru i uplašilo je Engleze, čija je flota preuzela monopol u Mediteranu – kaže Janković. – Zbog opšteg sukoba sa Francuskom, oni nisu preduzeli ništa protiv Rusije, ali su iskoristili prvu sledeću priliku i podstakli Krimski rat. Velika Britanija, Francuska, Kraljevina Sardinija i Turska zajedno su napale i porazile Rusiju. Uzrok napada je bilo njeno širenje na Crnom moru, koje se smatralo pretečom izlaska u Mediteran. Od tada postoji i jasno vidljiv kontinuitet sprečavanja povezivanja Srbije sa okolnim državama i morskom obalom.

Srbija se geografski nalazi u centru Balkana, na jednoj od ključnih evropskih trasa Moravsko-vardarskoj dolini, koja se ovde ukršta s Dunavom. Povezivanje sa Crnom Gorom izvelo bi je na Jadran a s Bugarskom na Crno more, što je teorijski prednost, a u praksi se pokazalo kao otežavajuća okolnost. To se pokazalo i tokom balkanskih ratova kad je Srbija posle velikih pobeda prvi put shvaćena kao ozbiljna regionalna sila, naročito kad je njena konjica ujahala u Drač, a dio vojske došao u pomoć crnogorskim snagama koje su opsjedale Skadar.

Jovan Cvijić objasnio je neophodnost izlaska Srbije na more zbog ekonomskog oslobođenja od austrougarske i turske blokade: „Sada je već svaki seljak na svojoj koži osetio ono što su najpre utvrdili engleski publicisti, da je Srbija opkoljena zemlja, a Srbi uhapšen narod. Tek sa izlazom na Jadransko more Srbija bi imala uslova za ekonomsku samostalnost.“

– Zapadne sile to nisu dozvolile, austrougarski i britanski brodovi 1913. su zajedno bombardovali srpske položaje – kaže Janković. – Iako su samo godinu kasnije bili neprijatelji u Velikom ratu, kad je reč o Srbiji interesi su im bili isti: sprečavanje nastanka jake i nezavisne države na Balkanu.

Prekrštavanje srpskog pomorja

Dokument iz franjevačke crkve u Stonu na Pelješcu svjedoči da je ova oblast bila nastanjena pravoslavnim Srbima sve do 14. veka.

„Prije nego što je ova zemlja došla pod ruku gospode dubrovačke stojala je podložna šizmaticima (pravoslavnima) i patarenima. Niti je tu spomena bilo o katoličanskoj crkvi, već su tu kaluđeri i svešetenici rascijanski živili“, bilježe franjevački fratri 1344. kad su Dubrovčani otkupili cjelu oblast Stonski rat od cara Dušana.

U Stonu je stolovao knez Miroslav, brat Stefana Nemanje, a u Bogorodičinom manastiru u obližnjim Lužinama je 1219. Sveti Sava ustanovio Humsku episkopiju, sa 10 crkava, jer je većina stanovništva bila pravoslavna. Za razliku od srpskih vladara koji su darivali i rimokatoličke manastire, novi dubrovački gospodari su odmah proterali pravoslavno sveštenstvo.