Crkva “Prenos mošti Sv. oca Nikolaja” i zgrada Bogoslovije u Reljevu su odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH proglašene za nacionalni spomenik koji se sastoji od: crkve, ikonostasa sa ikonama i zgrade Bogoslovije.

Građevinska cjelina Crkva “Prenos mošti Sv. oca Nikolaja” i zgrada Bogoslovije građena je u Reljevu početkom austrougarskog perioda, u vrijeme kada pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini ponovo postaje autonomna mitropolija i dobija svoju nacionalnu jerarhiju, nakon perioda 1766.–1878., kada su se na čelu mitropolija nalazili grčki mitropoliti fanarioti. Crkva i Bogoslovija su izgrađene na imanju dabrobosanskog mitropolita Save Kosanovića. Gradnja Bogoslovije završena je 1884. godine, a 1886. završava se i gradnja Crkve posvećene prazniku Prenosa mošti Sv. oca Nikolaja.

Nakon Prvog svjetskog rata Bogoslovija je adaptirana u sirotište, a nakon Drugog svjetskog rata u osnovnu školu koja je bila u funkciji do 1995. godine. Za razliku od zgrade Bogoslovije crkva je i danas u upotrebi.

Crkva “Prenos mošti Sv. oca Nikolaja” pripada tipu jednobrodnih crkvi sa zvonikom, polukružno završenim svetištem na istočnoj strani i horom na zapadnoj strani. Zgradu Bogoslovije čine 3 krila (južno – centralno i 2 bočna) pravouglog oblika.

Građevinska cjelina Crkva Prenos mošti Sv. oca Nikolaja i zgrada Bogoslovije nalazi se u Reljevu opština Novi Grad, u mjestu Dobroševići, koje je mostom preko rijeke Bosne povezano sa naseljem Rajlovac. Ista lokacija je poznata i pod imenom Vinja Luka ili Vinska Luka.

Istorijat

Godine 1219. osnovana je samostalna srpska arhiepiskopija. Dabarska eparhija, čije je sjedište prvobitno bilo u Banji kod Priboja (na Limu). Eparhija je obuhvatala i oblasti izvan teritorije koje su 1219. godine i kasnije pripadale Bosni. Nakon pada Bosne pod Osmanlije 1463. godine, dabrobosanski mitropolit je pored vršenja duhovnog nadzora nad pravoslavcima u Bosni, od pećkog patrijarha dobio zadatak da brine i nad pravoslavnima u Dalmaciji. Sjedište dabrobosanskog mitropolita bilo je najprije u manastiru Banji u Dabru. Od 1713. godine, tron vladičanstva prebačen je u Sarajevo, gde se nalazi i danas. 

Nakon ukidanja organizacije Pećke patrijaršije 1766. godine, na katedru dabrobosanskih mitropolita dolaze Grci. Nakon uspostavljanja austrougarske vlasti u BiH 1878. godine nastupile su i nove prilike za Pravoslavnu crkvu u BiH. Početkom austrougarskog perioda u BiH, 1880. godine na osnovu sporazuma između austrougarske vlasti i Carigradske patrijaršije, Pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini postala je autonomna mitropolija, pod vrhovnom duhovnom vlašću carigradskog patrijarha, u čiji sastav pored Dabrobosanske eparhije ulaze i Zvornička, Zahumsko-hercegovačka, a kasnije i Banjalučko-bihaćka eparhija. 

U tom istorijskom periodu Pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini je dobila i svoju nacionalnu jerarhiju, grčke mitropolite zamijenili su velikodostojnici Srbi, a grčki mitropolit Antim je odstupio. Na njegovo mjesto dolazi dabrobosanski mitropolit Sava Kosanović koji je tu dužnost obavljao u periodu od 1881. do 1885. godine. Već 1882. godine osnovana je Bogoslovija sa seminarom za sve bosanskohercegovačke eparhije, koja je do Prvog svjetskog rata radila u Reljevu, a između dva svjetska rata u Sarajevu. 

Izgradnja zgrade gdje je smještena Bogoslovija u Reljevu izvršena je u periodu između 1883. i 1884. godine, na zemljištu koje je darovao mitropolit Sava Kosanović, a kao projektanti se pojavljuju arhitekti Johan Kellner i Josip Czerny. Godine 1884. završena je izrada projekta po kojem je izvedena Crkva posvećena prenosu mošti Sv. oca Nikolaja u Reljevu, a projektant objekta je bio koautor projekta Bogoslovije - Josef Czerny. 

Vjerski objekt je izveden u periodu između 1884. i 1886. godine, a gradnja je izvršena o trošku barona Feodora Nikolića. Crkva je posvećena prazniku Prenosa moštiju dabrobosanskog mitropolita Đorđa Nikolajevića, koji je umro 8. 2. 1896. godine. 

Godine 1890. Đorđe Nikolajević, koji je prvobitno želio da bude sahranjen u Crkvi u Reljevu, naložio je izgradnju sopstvene grobnice u srednjem dijelu vjerskog objekta. U dodatku testamenta pisanom februara 1893., mitropolit Đorđe Nikolajević mijenja svoju odluku, i traži da se u Crkvi sv. Save u Blažuju kod Sarajeva načini grobnica u koju će se iz Reljeva prenijeti njegovi posmrtni ostaci, ako u Reljevu budu sahranjeni. Mitropolit je 1896. godine sahranjen na groblju Koševo u Sarajevu, a ne u Reljevu.

Tokom većeg dijela austrougarskog perioda Crkva “Prenos mošti Sv. oca Nikolaja” je služila isključivo za potrebe đaka i nastavnog kadra Bogoslovije. Godine 1911. Crkva dobija ulogu parohijske crkve, pa služi i narodu nastanjenom u Reljevu i okolini. Rad Bogoslovije u Reljevu je obustavljen 1917. godine, a sjedište je prebačeno u Sarajevo. Od tada, pa do 1941. godine zgrada Bogoslovije u Reljevu ima funkciju sirotišta. 

Tokom Drugog svjetskog rata objekti Crkve i Bogoslovije u Reljevu nisu doživjeli razaranja, ali je sveštenik Risto Eranović cijeli tok rata proveo u zarobljeništvu. Nakon 1945. godine, u promijenjenim društvenim okolnostima, Crkva “Prenos mošti Sv. oca Nikolaja” i dalje je imala ulogu parohijske crkve, dok je zgrada Bogoslovije adaptirana u osnovnu školu “Gavrilo Princip”. Ta osnovna škola je bila u funkciji tokom druge polovine XX. vijeka, sve do kraja 1995. godine.

Objekat je devastiran 1996. godine i od tada škola prestaje sa radom. Godine 2005. izvršeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na fasadama vjerskog objekta, a izvršeni su i radovi u unutrašnjosti objekta. Prethodno je izrađeno idejno rješenje restauracije zgrade Bogoslovije, ali projekat nije izveden. 

Nakon 1996. godine, Crkva “Prenos mošti Sv. oca Nikolaja” u Reljevu je bila čest objekt napada, ali nikada nije teže oštećena. Samo tokom 2009. godine odigralo se pet prijavljenih napada prilikom kojih je pričinjena manja materijalna šteta. Najteži napad se odigrao 12. avgusta 2009. godine, kada je na objekat pucano iz vatrenog oružja. U maju 2010. godine, zabilježen je još jedan napad na Crkvu i svešteno lice, prilikom kojeg nije bilo povrijeđenih i nije izazvana materijalna šteta. U periodu od 1996. do 2010. godine objekat Bogoslovije je degradiran usljed ljudskog djelovanja i uticaja atmosferalija te je pristup unutrašnjosti objekta rizičan.

 Crkva “Prenos mošti sv. oca Nikolaja” u Reljevu pripada tipu jednobrodnih zasvođenih crkvi sa zvonikom, zidanih kamenim blokovima i opekom, sa polukružno završenim svetištem na istočnoj strani i horom na zapadnoj ulaznoj strani.

Po arhitektonskoj koncepciji, u sarajevskoj regiji tokom austrougarskog perioda građena su dva tipa pravoslavnih crkvi: crkve centralne osnove (Crkva Sv. Save – Blažuj i Crkva Uspenja presvete Bogorodice - Pale) i jednobrodne zasvođene crkve sa zvonikom na zapadnoj strani (Crkva Sv. velikomučenika Georgija - Trnovo i Crkva Sv. Ilije - Ilijaš). Crkva ima pravouglu osnovu ukupnih dimenzija 15,85 m x 6,70 m. U osovini crkve, koja je orijentisana u pravcu zapad–istok, nalazi se zvonik. 

U prizemnom dijelu zvonika, na zapadnoj strani, nalazi se glavni ulaz koji čine dvokrilna vrata, a na južnoj strani objekta nalazi se još jedan ulaz istog oblika. 

U središnjem dijelu svetišta smješten je kameni oltar. Na sjevernoj strani se nalazi proskomidija - zidna niša, a na južnoj strani dvokrilni drveni ormar standardne izrade koji ima ulogu đakonikona. 

Po stilskim karakteristikama Crkva posvećena prazniku Prenosa mošti sv. oca Nikolaja je izvedena u istoricističkom stilu. U kompoziciji fasada prisutna je vertikalna podjela kontraforima između kojih se pojavljuju dekorativni elementi – frizovi sa slijepim arkadicama. Isti motiv, dopunjen snažnim vijencem u centralnom dijelu, javlja se i na zvoniku. 

Vanjska vrata su drvena, dok je konstrukcija prozora metalna. Pod prizemnog dijela crkve je kameni i pokriven tapisonom. Pod galerije je sastavljen od kamenih ploča. Konstrukcija dvovodnog krova crkve je drvena, a pokrov crijep. Zvonik i apsida su pokriveni limom. 

Glavni ulaz je povezan sa stubištem u kojem se nalaze dvokrake kamene stepenice. Na stubište se, kroz sve etaže, nadovezuje hodnik postavljen u smjeru istok–zapad kojim su povezani prostori iz sva tri krila (učionice, zbornice i druge pomoćne prostorije). Treća etaža se razlikuje od ostalih po tome što se učionice nalaze samo na južnoj strani južnog krila, a u istom nivou istočnog i zapadnog krila se nalazi tavanski prostor koji je služio kao školsko skladište.

U pogledu materijalizacije zgrade Bogoslovije, vanjski i unutrašnji nosivi zidovi debljine 80 cm u nivou prizemlja, su izvedeni na isti način kao i objekat crkve, od slaganog kamena i opeke. Međuspratna konstrukcija je drvena, kao i podovi učionica i holova na spratovima, dok je pod prizemlja izveden u vještačkom kamenu. Vanjska i unutrašnja stolarija izrađena je od drveta. Konstrukcija krova je drvena, a pokrov od crijepa.

Ikonostas sa ikonama

Ikonostas Crkve Prenosa mošti Sv. oca Nikolaja u Reljevu je jednostavna zidana pregrada koju krase dvije prijestolne ikone, carske dveri i oslikane bočne dveri. Svi elementi ikonostasa su in situ. 

Ikonostas, širok 6,70 m i visok 4,60 m, vizuelno je podijeljen u dva nivoa. U donjem nivou se nalaze 3 lučno završena otvora. Gornji nivo ikonostasa je oblika luka, obojen u bijelo i nije ukrašen ikonama.

U centralnom otvoru su smještene drvene, tradicionalno dvokrilne, carske dveri sa jednostavnim geometrijskim ukrasom (krugovi, kvadrati, trokuti...). Bočni otvori namijenjeni su južnim i sjevernim dverima na čijim površinama su ikone sa prikazima svetačkih likova. 

Na osnovu komparativne analize s ciljem ikonografskog određenja središnjeg lika vertikalne kompozicije sjevernih dveri, pružaju se dvije mogućnosti: sv. Sava, prvi srpski arhiepiskop, ili s obzirom da je crkva posvećena sv. ocu Nikolaju, sv. Nikola. 

Svetac je prikazan kako jednom rukom blagosilja, a drugom drži vladičanski štap. Jednostavnim prizorom dominira crvena boja svečeve raskošne odore suprotstavljena prostoj, tamnoj pozadini. Na južnim dverima prikazana je stojeća figura mladolikog sv. Dimitrija u čijoj pozadini je pejzaž sa arhitekturom živih boja.

Kao i ikone sa bočnih dveri i prestone su izrađene u maniru neoklasicizma tehnikom ulje na drvu. One su gipsom trajno pričvršćene na zidanu površinu ikonostasne pregrade. Ikonografija prestonih ikona je tradicionalna: sa desne strane carskih dveri nalazi se ikona Bogorodica sa Hristom, a s lijeve Hristos. Likovi sa obje prestone ikone prikazani su kako stoje odjeveni u crveni hiton i plavi himation (odnosno maforion). Bogorodica u naručju lijeve ruke drži dijete Hrista na čiju je glavicu blago naslonila lice što upućuje na ikonografski tip Bogorodice Nježne. S obzirom da Bogorodica u dlanu desne ruke drži kuglu, tzv. nebeski šar ili mundus čiji vrh ručicama dodiruje maleni Hristos cjelokupan prizor je moguće dovesti u vezu sa ikonografskim tipom Hristos Kosmokrator. Kugla je tirkizno plave boje ukrašena zlatnim trakama sa krstom na vrhu.

  Lik Hrista na prijestolnoj ikoni prikazan je kako mirno stoji i desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži zlatni štap. Slikar je iluziju dubine postigao gradacijom tonova smeđe boje od zlatnožute u vrhu do tamnosmeđe u dnu ikone.

Prema stilskim obilježjima moguće je zaključiti da su ikone izvedene krajem XIX. vijeka. 

Plaštanica

Plaštanica, čije stilske karakteristike upućuju na XIX. vijek, je izrađena u duhu neoklasicizma tehnikom ulje na platnu. Samo platno, koje je znatno oštećeno (boja je ispucala ili trajno izgubljena na cijeloj slikanoj površini), široko je 68 cm i visoko 48 cm, a porub od crvenog pliša sa izvezenim stilizovanim krstovima širok je 37 cm. Kompozicija je vodoravna, vizuelno podijeljena u dva pojasa sa temom Polaganje Hrista u grob što je, za plaštanice veoma uobičajeno. Prvim dominira tijelo mrtvoga Hrista položeno na bijelu tkaninu dok su u drugom pojasu poprsja Josipa, Marije, Jovana Bogoslova, Marije Magdalene i Nikodima. Bogorodica je blago nagnuta nad Hristovo mrtvo tijelo dok su ostali akteri prizora statični.

Crkveni namještaj

Od crkvenog namještaja u reljevskoj crkvi se nalazi Hristov grob i klupe jednostavne izrade. S obzirom da su u pogledu dizajna ovi predmeti izrazito skromni sva njihova vrijednost leži isključivo u izvornosti.

Crkva “Prenos mošti Sv. oca Nikolaja” u Reljevu, nakon rekonstruktivnih radova iz 2005. godine, se nalazi u dobrom konstruktivnom stanju i redovno se održava. Površina poda vjerskog objekta je neznatno deformisana, najvjerovatnije usljed slijeganja tla. Na kružnom prozoru na južnoj fasadi vidljivo je oštećenje prouzrokovano pucnjem iz vatrenog oružja iz 2009. godine.

Bogoslovija u Reljevu danas predstavlja potpuno devastiran objekat. Kretanje u unutrašnjosti objekta je moguće na mjestima gdje nije došlo do kolapsa drvene međuspratne konstrukcije. Pristup svim etažama je moguć, s obzirom na to da su kamene stepenice neoštećene. Instalacije objekta, inventar, najveći dio stubišne ograde, kao i druga oprema su odneseni. Sa sjeverne strane otvoren je neovlašteni ulaz u objekat, tako da se devastacija nastavlja. Vanjska stolarija je oštećena, a fasade u lošem stanju, te je moguće vidjeti konstrukciju od kamena i opeke. Pokrov je oštećen, tako da u unutrašnjost objekta prodire atmosferska vlaga.

Sadašnje stanje ikonostasa sa ikonama

Znatna oštećenja uočljiva su na plaštanici dok je ikonostas sa ikonama u izuzetno dobrom stanju. Na prestonoj ikoni sa prikazom Hrista kako blagosilja u predjelu ispod njegove desne ruke, primjetan je manji gubitak boje.