Počeci pozorišne umjetnosti u Sarajevu se vezuju za uglednog srpskog trgovca Maksu Despića, koji je prvi organizovao pozorišne predstave u gradu na Miljacki, još za turskog „vakta“. Na njegovoj ideji i viziji, u kasnijim „ćesarskim“ godinama podignut je prvo Društveni dom, koji će u posljeratnom vremenu slobode prerasti u Narodno pozorište, gdje će svoj angažman naći prve sarajevske glumice, Ljubica Stefanović i Jelena Kešeljević, a brojna druga imena, uglavnom Srba, ostaviti neizbrisiv trag u istoriji pozorišne scene Sarajeva.
Makso Despić, pokretač pozorišne kulture
Nošeni željom ka urbanizaciji, modernizaciji i kulturološkom prosperitetu, sarajevski Srbi, mahom imućni trgovci i zanatlije nastojali su da u svoj grad donesu sve one evropske tekovine u čijim blagodetima su uživali tokom nebrojanih putovanja i obilazaka modernih gradova i prijestonica, a koje su imale tu sreću da se do njih ne pruži ruka „Porte“. Jedno od nastojanja srpske građanske elite u gradu na Miljacki, koji se tih godina nije prostirao dalje od Marindvora, jeste bilo i formiranje kulture pozorišta i teatra. Putujući na Zapad, Makso Despić i njegovi sinovi počeli su da stvaraju, a u vrlo brzom periodu i realizuju ideju o osnivanju prve pozorišne trupe u svom gradu. S obzirom da u to vrijeme u Sarajevu nije bilo izgrađenih objekata za potrebe kulture, Makso Despić je kao veoma imućan i poštovan sarajlija, koga su uvažavali i pripadnici drugih konfesija odlučio da prve predstave budu odigrane u njegovoj privatnoj kući, koja se i danas nalazi na lijevoj obali Miljacke i svjedoči o viševjekovnom prisustvu Srba u Sarajevu, njihovoj gradskoj kulturi i načinu života. U ovim prvim predstavama glumci su bili upravo Despići, Makso i Nikola, a na repertoaru su se našle uglavnom komedije. Makso i Mićo Despić organizovali su pozorište ugledajući se na engleskog konzula, izvjesnog Holmsa. Zanimljivo je da su u prvom pozorištu, kako u Sarajevu tako i u cijeloj Bosni i Hercegovini uglavnom igrani komadi Jovana Sterije Popovića.
Makso je toliko truda uložio u razvoj ideje pozorišta, da je čak i jednu prostoriju u kuću preuredio u Pozorišnu salu, čija funkcija pored prikazivanja predstava se ogledala i u prostoru gdje su Makso i potonji Despići mogli ugostiti značajne ljude svoga vremena, kao i predstavnike diplomatskog kora u Sarajevu. Velika je bila uloga Makse Despića u razvoju sarajevske pozorišne i uopšteno kulturološke misli u Sarajevu. Iza njega je ostala kuća, kao fizički podsjetnik na prvo sarajevsko pozorište, ali i ideja o razvoju profesionalne pozorišne scene u gradu. Maksina vizija i ideja je u kratkom periodu prihvaćena i od strane novouspostavljene austrougarske vlasti, pa je Monarhija 1897. godine na istoj obali Miljacke, samo malo niže od Despića kuće sagradila Društveni dom, koji će nekoliko decenija kasnije, dolaskom oslobođenja, izrasti u Narodno pozorište, prvu profesionalnu pozorišnu kuću u Sarajevu.
Narodno pozorište u Sarajevu osnovano je, a na temeljima koje je postavio i učvrstio Makso Despić, 17. 11. 1919. godine, dok je svečani čin otvaranja, u novembru 1921. godine, pripao Branislavu Nušiću, tadašnjem načelniku Umjetničkog odjeljenja Ministarstva prosvjete i prvom direktoru Narodnog pozorišta u Sarajevu. Naime, 5. avgusta .1919. godine Narodna Vlada Bosne i Hercegovine uputila je Ministarstvu prosvjete Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca predstavku za oficijelno osnivanje teatra, što je vrlo brzo i učinjeno. Tri večeri zaredom izvođeni su muzičko-dramski programi i tako je ozvaničen početak rada ove profesionalne pozorišne kuće.
Ljubica Stefanović i Jelena Kešeljević prve sarajevske glumice
Prva profesionalna glumica, koja je zaigrala u Sarajevu, iako ne rođenjem sarajka, već čudnim spletom okolnosti, a nakon već dugogodišnjeg rada u pozorišnim trupama, se obrela u Sarajevu, jeste upravo Ljubica Stefanović, koja će svoju rodnu Gradišku, napustiti početkom 20. vijeka, kada kao izuzetno mlada djevojka, sa nepunih osamnaest godina odlazi sa putujućom trupom glumaca, na čijem je čelu bio Čiča Miša Milošević, za Beograd, gdje će početi svoju pozorišnu karijeru.
Izvor fotografije: Srbi u Bih
Novinar i književnik Marko Marković je u “Oslobođenju” 1961. godine pisao o liku Ljubice Lazić Stefanović. Zaborav biva sve neprozirniji, njenoga se imena više niko ne sjeća. Ali umjetnost, koju je gradila, nije se dala zatomiti, ugrađena je u postojanje sarajevskog Narodnog pozorišta, odatle prelazila u knjige koje su ispisivane o tom teatru – napisao je Marković, koji je dalje, hodeći perom i riječima novinskog članka, kao i Vojislav Vujanović kojem se kasnije u toj misiji o Ljubici, pridružio i istoričar iz Gradiške Husref Hadžialagić, tragao za njenim životnim raskršćima. Pitomog pogleda i širokog lica, koje nas neodoljivo podsjeća na naše bake, ne zahtijevajući ništa od nas, ni prijekor, ni zahvalnost, u nekoj duhovnoj nirvani, Ljubica Stefanović kao da nam iz daleka poručuje da je njen život ostvarena želja, rasplamsana u trenutku kada je u njenu varošicu dospjelo društvo putujućih glumaca.
Ljubica je stvarala, njeni su likovi defilovali scenom Narodnog pozorišta u Sarajevu gdje je dosegla nevjerovatnih 270 uloga, naveo je Vojislav Vujanović u knjizi „Grimizna ogrlica”. Ona spada među desetak glumaca s najvećim brojem kreacija. Dolaskom u Sarajevo, pozorišni put Ljubice traje od 27. novembra 1920. godine do 22. novembra 1943, kada se posljednji put ispela na scenu Narodnog pozorišta u liku Fatima – hanume u vodvilju Beluša Jungića „Kad ja pođoh na Benbašu, na vodu”. Kada je spuštena zavejsa na sceni, kada se ispraznilo gledalište, tišina je zavladala jednim teatarskim prostorom, sa scene je sišla Ljubica Stefanović. Na jednu veliku stvaralačku ulogu stavljena je tačka.
Festival teatra Republike Srpske, koji će od 2021. godine, prema odluci gradske uprave, biti utemeljen u Gradiški, nosiće ime „Ljubica“, u čast Ljubice Lazić Stefanović, prve profesionalne glumice u BiH.
Zajedno sa Ljubicom, u Sarajevo je došla i Jelena Kešeljević, koje će postati jedno od najvećih srpskih imena teatra u Sarajevu, kao i u cijeloj Bosni i Hercegovini. Njih dvije su postavile temelje profesionalne pozorišne scene, na kojoj su dugo godina suvereno vladale, pružajući Sarajevu i njegovim građanima pozorišni ugođaj, kakav su mogli da osjete u velikim evropskim prijestonicama. Za njeno je ime vezano nekoliko ekskluzivnih činjenica. Pripadala je ansamblu pred kojim su se, prvi put, otvorile dveri sarajevskog Narodnog pozorišta koje je, nakon niza neuspjelih pokušaja, najzad dobila status stalnog profesionalnog teatra. S druge strane, od tada pa do kraja života, pune 42 godine nije nikada, ni za trenutak, napuštala tu „Kuću na Obali”. Najzad, postavila je rekord koji, sigurno, niko više neće oboriti: u tom je teatru odigrala 326 uloga… Svoj hod na sarajevskoj sceni počela je tumačenjem Kaline, epizodne role u Zoni Zanfirovoj Stevana Sremca, čija je premijera bila 30. oktobra 1921. godine, a okončala se ulogom Vide u komediji Žaka Konfina Siroto moje pametno dijete, premijerno izvedenoj 6. marta 1959. godine.
Svakako jedno od značajnih imena sarajevske teatarske scene jeste i Borivoje Jeftić, srpski književnik koji je pripadao je pokretu Mlada Bosna. Pisao je pjesme, pripovjetke i drame sa pretežno bosanskom tematikom i pozorišne i književne kritike, studije i eseje. Više od 25 godina je bio reditelj pozorišta u Beogradu i Sarajevu. Sve do 1941. godine Jevtić je „krojio“ repertoar Narodnog pozorišta u Sarajevu.
Autor: Marko Marjanović
