Crkva Uspenja presvete Bogorodice izgrađena za vrijeme austrougarskog perioda 1909. godine. Pripada tipu jednobrodne centralne kubične građevine, sa petostranom apsidom na jugoistočnoj, zvonikom na sjeverozapadnoj strani i bočnim pjevnicama.

Zidana je od opeke i kamena. Objekat je skromnih dimenzija i na njemu su uočljive odlike i uticaj srpsko-vizantijskog stila gradnje crkvenih objekata. Projektant crkve je bosanskohercegovački slikar Lazar Drljača, kome je ovo jedini realizovan arhitektonski projekat.

Smještena je u između planinskih masiva Jahorine sa juga i jugoistoka, Gosine sa istoka, Romanije sa sjeveroistoka i Ozrena sa sjevera i sjeverozapada. Od Sarajeva je udaljena 15 km, povezana magistralnim putem, a do 1978. godine željezničkom prugom Sarajevo-Užice.

Izgradnja crkve uslovila razvoj Pala

Izgradnjom crkve počinje razvoj i izgradnja opštine Pale, čime je objekat postavio neke od osnovnih smjernica za razvoj urbane matrice opštine.

Područje opštine naseljeno je od najranijih faza ljudske istorije. Ostataka iz praistorije ima vrlo malo, ali se zna da je preko Pala prolazila putna komunikacija koja je vodila na Glasinačko polje, koje predstavlja značajan arheološki lokalitet iz gvozdenog doba.

Znatno više arheoloških nalaza pripada periodu srednjeg vijeka, jer je u kasnom srednjem vijeku (XIV i XV vijek) paljanski kraj pripadao plemićkom rodu Pavlovića, koji je ovdje imao dva, a možda i tri utvrđena grada (Pavlovac na Prači, Gradina u Gornjim Palama i Hodiđed iznad sastava rijeka Paljanske i Mokranjske Miljacke).

Sama činjenica da je iznad južnog ruba paljanskog polja, blizu vrela Miljacke postojalo utvrđenje Gradina kao upravni centar za područje paljanskog polja, a možda i šireg područja, govori da je ovdje moralo postojati neko veće naselje.

Padom Bosne pod vlast Osmanlija (1463) oblast Pavlovića podijeljena je u 11 nahija, a cijelo ovo područje nazvano je Vilajet Pavli.

U doba austrougarske uprave izvršen je značajan prelaz sa naturalne na robno-novčanu privredu, započela je izgradnja komunalnih objekata, željezničkih pruga i puteva i snažna industrijalizacija.

Austrougarski kapital je dobio odriješene ruke u eksploataciji prirodnih bogatstava, a u prvom redu šumskog i rudnog bogatstva. Austrougarska vlast je odmah ustupila svojim firmama više od 300 000 hektara najboljih šumskih površina i započela izgradnju pilana i drugih preduzeća za industrijsku preradu drveta. U to vrijeme i područje Pala počelo se pretvarati u važan centar drvne industrije. Tada je započelo intenzivnije naseljavanje paljanskog polja. Ljudi su pokazivali tendenciju da se približe industrijskim centrima i komunikacijama.

Prema popisu stanovništva iz 1895. godine, Pale su, sa okolnim selima, imale ukupno 483 stanovnika. Od toga broja, 440 stanovnika živjelo je od poljoprivrede i sječe šume, a 27 od državne službe ili trgovine, zanatstva i drugih nezemljoradničkih samostalnih djelatnosti. Industrijski razvoj je povukao za sobom i razvoj tercijarnih djelatnosti. Otvaraju se trgovačke radnje, gostionice i druge uslužne djelatnosti.

Prema službenim podacima austrougarske uprave za Bosnu i Hercegovinu, na Palama su već 1879. godine postojale dvije evropski uređene pilane, a njihovi proizvodi su čekali da budu transportovani za Sarajevo cestom čija je izgradnja tada bila u toku.

Kada je izgradila strateški važnu željezničku prugu Sarajevo – Višegrad (1905. godine), Austrougarska je imala u vidu i njen veliki privredni značaj. Tada su Pale dobile svoju željezničku stanicu, a šumarstvo i industrijska prerada drveta novi razvojni podsticaj. To je imalo za posljedicu veće ulaganje stranog kapitala u privredni razvoj paljanskog kraja.

Paljanska parohija je bila u zajednici sa mokranjskom parohijom do 1890. godine. Te godine osnovana je parohija sa sjedištem u Palama. U sastav paljanske parohije ušla su sela od Kozije Ćuprije, Buloga, Ljubogošte, Trebevića, Rakovca, Ćemanovića, do ispod Romanije sela Bogovića.

Na području parohije u to vrijeme nije postojala crkva. Inicijativa i najveća zasluga za izgradnju crkve, pripada prvom paljanskom svešteniku Đorđu Grabežu i tadašnjem crkvenoškolskom odboru.

Pripreme za izgradnju počele su još 1904. godine kada se počeo nabavljati građevinski materijal i prikupljati dobrovoljni novčani prilozi.

Crkvenoškolska opština paljanska 1905. godine raspisala je konkurs  za izradu projekta za izgradnju crkve u Palama, gdje je izabran rad Lazara Drljače.

Za izvođača radova izabran je Miloš Miladinović iz Donjeg Vakufa.

O aktivnostima za izgradnju, tačnije o izgradnji i osveštanju temelja crkve svjedoči i tekst o osveštanju temelja zabilježen u listu „Istočnik“ 31. jula 1908. godine.

Osveštanje temelja je 12. jula 1908. godine na hrišćanski praznik Sveti apostoli Petar i Pavle - Petrovdan, izvršio proto Vaso Popović, kao izaslanik Njegovog Visokopreosveštenstva mitropolita dabrobosnaskog evgenija Letice, uz sasluženje još tri sveštenika i jednog đakona. Osveštanju temelja prisustvovalo je oko 1000 ljudi, pa se i danas tradicionalno održava sabor na taj dan.

I pored velikih materijalnih teškoća koje su postojale prilikom izgradnje crkve, radovi su uspješno završeni u roku od jedne godine. Crkva u Palama osveštana je 30. avgusta, odnosno 11. septembra 1909. godine na pravoslavni praznik Usjekovanje glave Svetog Jovana Krstitelja. Na taj dan se, svake godine, održava sabor na Palama. Osvećenje je izvršio mitropolit Evgenije Letica uz prisustvo mnogobrojnih sveštenika i pjevačkog društva „Sloga” iz Sarajeva kao i velikog mnoštva naroda ne samo paljanskog nego i kotara sarajevskog, pračanskog, fočanskog, rogatičkog i sokolačkog. O tome svjedoči i kamena ploča postavljena u hramu i sačuvana do danas, na kojoj je zapisano:

„Ovaj sv. hram podiže se trudom

i prilozima srp. prav. naroda.

Posveti ga N. V. AE. Mitropolit Evgenije

Letica dana 31. avgusta 1909. g.

za vrijeme crkveno-školskog Odbora:

Predsjednika Riste Šušića, sveštenika Đorđa Grabeža, Podpresjednika Vase Todorovića.

Članova: Riste Čečara, Gaje Blagojevića, Josifa Starovlaha, Stjepana Simića, Đorđa Ćirića,

Riste Jovanovića, Ilije Savića, Mlađena Savića, Đorđe Obradovića, Trifka Divčića, Neđe

Lučića, Jove Šarca, Ilije Babića, Save Lučića, Marka Parađine, Save Savića i njihovi

zastupnika: Jove Škoba, Nikole Radovića, Bože Savića, Blagoje Starčevića, Gruje

Trifkovića, Save Klačara, Neđe Lazarevića, Save Tošića, Ilije Marinkovića, Đure

Pandurevića i Ilije Cice

Graditelj Miloš Miladinović rodom iz Donjeg Vakufa.

PETRA VEKIĆA SARAJEVO”

Ploču je izradio kamenorezac Petar Vekić iz Sarajeva. Prema svjedočenju Branka Petrovića, crkvi u Palama, kada je završena kupljena su tri veća kandila koja se i danas nalaze u hramu. Jedno je darivao izvjesni Neđo Ćiro, drugo poklonio Periša Rudić iz Silosa, a treće Nikola Simić iz Gornjih Pala. Ovo su u to vrijeme bili najugledniji srpski domaćini iz ovog kraja.

Izgradnjom Crkve Uspenja presvete Bogorodice u Palama, nastavljen je i razvoj opštine Pale. Greškom izvođača u toku izgradnje crkve došlo je do odstupanja za 350 od pravca istok-zapad. Neke od kasnije građenih zgrada postavljene su u ovom pravcu, što svjedoči o značaju crkve za izgradnju i razvoj opštine. Na taj način crkva, sagrađena na 860 m nadmorske visine odredila je položaj i pravac razvoja grada.

Crkva u I i II Svjetskom ratu

Za vrijeme Prvog svjetskog rata austrougarski vojnici su u crkvi zatvarali konje. U crkvenoj porti podignut je spomenik 72 žrtve austrougarskog terora, od oko 330 stradalih u tom području. Crkveno zvono sa crkve je skinuto i odnešeno u topionicu.

Spomenik žrtvama iz Prvog svjetskog rata

U porti crkve nalazi se spomenik žrtvama poginulih srpskih vojnika iz Prvog svjetskog rata.

Spomenik je postavljen na stepenasto kameno postolje. Postolje čine tri stepenika kvadratne osnove, koja se sužavaju ka vrhu. Spomenik je od mermera u obliku zvijezde. Zvijezda je komponovana od tri dijela: postolje, pravougaoni dio i dio koji se trapezasto sužava ka vrhu.

Sa zapadne strane ispod uklesanog krsta stoji natpis:

SVETLIM SENAMA

SEDAMDESET I DVEJU

ŽRTAVA

PALIH

ZA SLOBODU OTADžBINE

SRPSKI NAROD

PUTNIČE STANI

I POKLONI SE PRAHU ONIH

KOJI BEZ JAUKA ŽRTVOVAŠE

SVOJE ŽIVOTE VELIKOJ MISLI

OSLOBOĐENjA I UJEDINjENjA;

OČELIČI SE OVIM SVIJETLIM

PRIMEROM I UČI DECU SVOJU

KAKO NESEBIČNO  TREBA VOLE-

TI OTADžBINU I NAROD SVOJ.

PALE, 10. X 1926.      ODBOR

Na postament je postavljen kamen sa groba kralja Petra I Oslobodioca. Mjesto je vidljivo označeno, a kamen uklesan u mermernu ploču, tako da su na simboličan način sjedinjene kosti onih koji su svoje živote žrtvovali za Kralja i Otadžbinu.

Sa unutrašnje strane spomenika ispod uklesanog krsta napisano je :

NA PALAMA I PO

OKOLICI PALE SU

OD AUSTROUGARSKOGA

BESA I NASILjA U

1914. GOD. 72 ŽRTVE

SRPSKOG NARODA I

SAHRANjENE U OVAJ

ZAJEDNIČKI GROB

U Drugom svjetskom ratu, crkva je ponovo pretrpjela oštećenja. Crkvena arhiva u potunosti je spaljena i uništena, kao i matične knjige, crkvene stvari, bogoslužbene knjige i inventar hrama. Porušen je spomenik žrtvama iz Prvog svjetskog rata, a dom žrtava pretvoren u ustašku komandu.

Crkva danas

U porti crkve nalaze se sljedeći objekti: crkva, dva parohijska doma, novoizgađena kapela povezana novoizgađenim natkrivenim trijemom i Spomenik žrtvama iz Prvog svjetskog rata. 

Na crkvi postoje tri portala. Glavni je na sjeverozapadnoj strani zvonika i dva sporedna se nalaze na pjevničkim paraklisima. Portal na jugozapadnoj strani se ne koristi, zatvoren je drvenim postoljem sa ikonama. Kroz sporedne paraklise predviđen je ulaz direktno u prostor naosa. Portali se završavaju lučno, obrađeni su reljefnim dekoracijama od opeke i kamena.

Unutrašnju organizaciju prostora crkve čine: priprata iznad koje se nalazi galerija; molitveni prostor (naos); oltarski prostor sa apsidom i zvonik.

Zbog skromnih dimenzija crkve, priprata nije izgrađena kao zasebna prostorija, te sa naosom čini jedinstven proctor.

Ikonostas (širina 4,48 m, visina 7,30 m) crkve očuvan je u cjelosti in situ, a u stilskom pogledu odražava duh neoklasicizma. Prema podacima o završetku gradnje crkve moguće je pretpostaviti da je izveden početkom 20. vijeka. Petnaest prizora, odnosno ikona podijeljene su u dvije zone, a dio ikonostasa sa dverima u tri. Ikone prve zone imaju pravougaoni okvir, dok su ikone druge zone polukružno završene.

Konstrukcija ikonostasa je u pogledu ornamenta decentna, a ukrašeni su samo kapiteli stubića koji ujedno dijele polja sa prizorima, te lučni završeci ikona u drugoj zoni.

Osim navedenih, u porti crkve se nalaze i sljedeći objekti koji ne sadrže elemente od značaja za zaštitu nacionalnih spomenika: novoizgrađena kapela sa trijemom i dva parohijska doma sa garažama.

Crkva u Palama obnavljana je više puta. Crkvenoškolski odbor je 23. juna 1996. godine donio odluku o generalnoj obnovi crkve.

Godine 2006. započeti su radovi na dogradnji kapele za prisluživanje svijeća.

Godine 2008. urađena je drenaža oko hrama, postavljen trotoar i popločan između hrama i kapele.

Pravoslavna crkva Uspenja presvete Bogorodice na Palama, sa pokretnom imovinom, proglašena je 2011. godine nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.