Sredinom 19. vijeka u Dalmaciji, krunskoj zemlji austrijskog carstva, grad Šibenik, biser Jadrana, bio je pod snažnim kulturnim uticajem ranije viševjekovne mletačke uprave. Krasile su ga stare građevine, među kojima i četiri srpske pravoslavne crkve: Sv. Lukijana (1569), hram Časnog krsta (1600), crkva Sv. Spasa (1778) i Saborni hram Uspenja svete Bogorodice (1810).

Šibenik tad bijaše sjedište srpskih episkopa dalmatinskih i mjesto življenja značajnog broja Srba, koji su ga odvajkada nastanjivali, među njima i nemali broj onih poznatih i priznatih. Pominjemo samo neke: grofa Jovana S. Simonovića, ruskog general-lajtnanta i diplomatu (1792-?), akademika dr Nikodima Milaša (1845-1916), trgovaca i dobrotvora Jovana Bovana (1736-1806), Spiridona Špira Popovića, filologa i pisca (1808-1866), Bogoljuba Petranovića, pravnika i istoričara (1830-1887) i mnogih drugih.

Konačno, u Šibeniku je 12. septembra 1852, prije ravno 171 godinu, rođen junak naše priče Simeon Simo Matavulj, srpski književnik, akademik i diplomata. Bio je naš prvi realista, zvali su ga srpski Balzak i srpski Rable, pripovjedač raskošnog talenta, vješti baštinik bogatstva narodnog govora, nesuđeni kaluđer, kafanski čovjek, ali i poštovani intelektualac, član prestižnih nacionalnih institucija.

Porodica Matavulj je bila jedna od najuglednijih šibenskih porodica 19. i 20. vijeka. Usred gradskog kvarta zvanog Varoš imali su veliku kuću i manufakturu, u kojoj se pravio i van zemlje cijenjeni liker maraskino, te tkaonicu i vezionicu svečane narodne nošnje i modne konfekcije. Simova majka Šima, od starine Šibenčanka, iz srpske porodice Triva, bila je centralna ličnost porodičnog biznisa, smatraju je kreatorkom poznate šibenske kape, simbola tog kraja. Ova građanska porodica ostavila je dubok trag u životu grada Šibenika. Bili su izdašni donatori tamošnjeg pozorišta i svih kulturnih, obrazovnih i sportskih društava i organizacija. Majka Šima je u braku sa Stevanom Matavuljem rodila tri sina: Đura, Sima i Mihaila.

Simo je u rodnom gradu pohađao uporedo dvije osnovne škole: srpsku (rišćansku) i državnu (talijansku). Potom pohađa i gimnaziju, za koju  nije baš mnogo mario. Riješiše zato da ga daju u manastir Krupu stricu Serafimu, tamošnjem igumanu, ne bi li se spremio za “crkovnu službu”, a toj odluci kumova i rana očeva smrt. U manastiru četiri godine uči knjigu, ali srećom po srpsku književnost, Gospod za ovog živahnog bistrog momka nije namijenio crnu monašku rizu. Tako se Simo obre u zadarskoj učiteljskoj školi, koju svrši 1871. i poče učiteljevati u srpskim selima Đevrske i Islamu Grčkom. O tom periodu zapisa: “O meni se utvrdi mišljenje da sam dobar učitelj i još bolji drug i Srb.” Ovo Srb trebalo je da znači i da je snažan, slobodan i vješt u junačkim vještinama. Tada u Ravnim Kotarima upoznaje grofa Iliju Jankovića, posljednjeg muškog potomka glasovitog junaka Janković Stojana. Konte je bio pravnik, sa diplomom Padove, pjesnik, esejista i poliglota. On mladog učitelja uzima za sekretara, nudi mu svoju bogatu biblioteku i poučava ga francuskom jeziku. To će snažno uticati na Matavulja, jer se tu sreo sa modernom evropskom književnošću i postao strastven čitač.

    Foto: glassrpske.com

Radoznao i željan promjene 1874. zaputi se u Herceg Novi, da bi u Pomorskom zavodu “Srbina” predavao talijanski jezik. Kad 1885. planu “Nevesinjska puška”, začas se nađe usred ustanka kao sekretar vojvode Ljubibratića. Dvije godine kasnije vidimo ga u Nikšiću kao bolničara u Ruskoj bolnici, a poslije učešća u Drugom bokeljskom ustanku protiv Austrije morao se skloniti na Cetinje. U ovoj “oazi slobode” oko dvora se stvorila živa književna aktivnost, gdje se i sam kralj Nikola okušavao “u toj raboti”. Tu se zače i njegovo dugogodišnje blisko prijateljstvo sa Lazom Kostićem. Matavulj je na Cetinju profesor u gimnaziji, nadzornik osnovnih škola i nastavnik kraljevoj djeci. Uređuje “Glas Crnogorca” i tu objavljuje prve novele.

Godine 1889. prelazi u Beograd, dobija namještenje gimnazijskog profesora, a potom dolazi na čelo pres-biroa u Ministarstvu inostranih dela, gdje obavlja vrlo povjerljive zadatke i misije. Sve vrijeme neumorno piše i objavljuje, pa uskoro u prestonici postaje prava književna zvijezda. Metodičan i uporan, neprekidno usavršava svoja znanja iz oblasti književnosti, istorije i filozofije. Opšta je ocjena da je Matavulj bio najobrazovaniji srpski književnik svoga vremena. Znajući italijanski, francuski, ruski i engleski jezik mnogo prevodi, najčešće Mopasana, Zolu, Molijera, Dikensa i druge.

Kao ugledan i poštovan intelektualac, Matavulj postaje počasni član Matice srpske i redovni član Srpske kraljevske akademije od 1904, a godinu dana kasnije biran je za prvog predsjednika Srpskog književnog društva. Nosilac je tri ordena (Danilovog, Takovskog i Sv. Save). Kretao se u društvu biranih srpskih glava poput: Jovana Cvijića, Jovana Skerlića, Paje Jovanovića, Milana Rakića, Uroša Predića i drugih. Čuvene su njihove sjedeljke u kući državnika i diplomate Jevrema Grujića.

Matavulj se ženio dva puta: prvi put 1892, kao već “zreo momak”, sa nastavnicom Više ženske škole Milicom Stepanović, koja uskoro tragično strada, ne donijevši na svijet dijete koje je bilo na putu. Simo se teško nosio sa tim gubitkom, nije izbivao iz beogradskih kafana. Kad to postade ozbiljno, neko od prijatelja povika: “Propade čovek, treba ga ženiti!” Agilni Milan Savić isprovodadžisa mu 1900. drugi brak sa bogatom udovicom Ljubicom Dimović i njegov život se uz ovu prijatnu ženu promijeni iz temelja. On, koji je do tada stalno kuburio i petljao sa dugovima i priznanicama, unaprijed kamčući honorare, odjednom postade bonvivan, koji putuje dalekim zemljama i morima, ima fijaker i živi u Pozorišnoj ulici (danas Knez Mihailova). No, to izobilje nije ga razmazilo i on i dalje vrijedno radi i objavljuje.

Nažalost, taman kad je sve krenulo nekom povoljnom kolotečinom, njegov život je prerano okončan. Na ulici ispred Narodnog pozorišta 20. februara 1908. stiže ga “moždana kap”. Njegova smrt je doživljena kao veliki nacionalni gubitak, držane su komemoracije u zdanjima kulture, na kojima su isticane crne zastave.

Foto: glassrpske.com

Matavulj je iza sebe je ostavio više od 100 novela, dva romana, dvije drame, putopisnu i memoarsku prozu, oglede, prevode itd. U svom pripovjedačkom opusu, koji karakteriše zanimljivost, neobičnost likova i autentičnost prostora, spojio je tri podneblja: dalmatinsko, crnogorsko i beogradsko. Potkovan srpskom tradicijom, vješto je vladao narodnim vokabularom, kao bogomdani pripovjedač, direktno naslonjen na bogatu narodnu tradiciju usmenog kazivanja. Njegovo zanimljivo i duhovito izlaganje rado se slušalo kako na Velikoj školi, tako i za kafanskim stolovima Kasine, Dardanela i Kolarca. Kažu da je taj dar naslijedio od majke i da je još kao šestogodišnjak o Svetom Jovanu, porodičnoj slavi, svojim pričama pored kamina znao zamađijati dječurliju, koja bi ga slušala otvorenih usta.

Matavulja je bio glas velikog kozera, zavodnika i boema, po vlastitom priznanju čitav svoj život “vjerno je služio Veneri i Bahusu”. Priča se da je jednom prilikom za kafanskim stolom tvrdio kako čitav život strahuje od paralize. Nešto kasnije, sjedeći tik uz jednu zgodnu damu, odjednom prozbori: “Eto desilo se! Potpuno mi se oduzela lijeva noga.”

“Ne bojte se, gospodine Matavulj”, reče ljepotica, “noga koju dirate ispod stola moja je.”

Kritika i kolege poput Skerlića, Andrića, Dučića, Deretića, Cara i drugih, bili su puni hvale za njegovu ličnost i stvaralaštvo, govorili su da je: vrhunski umjetnik riječi, poznavalac narodne frazeologije i sinonima, majstor brze i umne forme kazivanja jedrim narodnim jezikom, veliki poznavalac srpskog nacionalnog karaktera, originalan i samosvojan, čist i potpun realista, pisac koji dominira svojim intelektualizmom i književnom kulturom, naš najevropskiji pisac, čovjek čija su bistrina i duh, garnirani originalnim humorom, bili nadmoćni u konverzaciji i još mnogo toga.

Strančarenje

“Stranačka politika je, vjeruj Bogu, naša velika bijeda! To je rasadnik nemorala u našem narodu; ona ga navikava na laž i dvoličnost /.../ Strančarenje je kod nas već dotle doguralo, da je iz naših srdaca iščupalo čak i osjećanje za narodno jedinstvo, za otačastvo.” 

(Matavulj)

Matavuljev roman “Bakonja fra Brne”, koji upravo obilježava 130 godina od prvog izdanja, cijeni se kao jedan od najboljih srpskih romana. Preveden je na francuski, ruski, engleski, njemački, italijanski, češki, te švedski jezik i uvršten u cirišku biblioteku remek-djela svjetske književnosti.

Pripovijetka “Pilipenda” predstavlja vrhunac njegovog pripovjedačkog umijeća. Matavulj, kao čovjek visoko razvijene osjetljivosti za nacionalni i vjerski identitet svog naroda i njegovo stradanje, opisao je svu tragiku unijaćenja i pokrštavanja Srba u Dalmaciji tokom 19. vijeka. On kroz lik pobožnog, ali i prkosnog, tvrdokornog Pilipende na vidjelo iznosi muku i iskušenja pravoslavnih Srba, izloženih agresivnoj i perfidnoj prozelitskoj politici katoličke crkve.

Ninski biskup Parčić 1696. u Rim šalje izvještaj da u njegovoj biskupiji ima 5.486 katolika i 7.363 pravoslavca, te da je šizmatike iz sela Poločnika, Ljubača i Miljevaca preveo na “rimsku vjeru”. Uprkos tom procesu 1807. godine francuski proveditor Dandola piše Napoleonu da u Dalmaciji živi oko 200.000 katolika i oko 80.000 pravoslavnih. Boško Desnica u svojoj “Istoriji kotarskih uskoka” (1950) navodi dokumenat Okružnog suda iz 1654. sa popisom 59 srpskih šibenskih prezimena, a čiji se potomci danas izjašnjavaju kao katolici Hrvati.

Nedaleko od Matavuljeve kuće, u ulici Nikole Tesle, odrasla su dva poznata Šibenčanina: Arsenije Arsen Dedić i tri godine mlađi Mišo Kovač. Prvi je krio k'o guja noge da mu je otac Jovo bio Srbin i predsjednik Srpske crkvene opštine šibenske, a drugi, takođe starinom srpskog porijekla, vatreni je hrvatski nacionalista. Godine 2013. snimili su duet “Mi smo lišće iste grane”, ko zna možda je ova njihova labuđa pjesma nosila neku skrivenu poruku. Na ovaj ili na onaj način proces nestanka i kroatizacije tamošnjih Srba skoro da je potpuno okončan, pa ih u Šibeniku i Dalmaciji ima tek “u tragovima”, a tragovi sjećanja na Sima i njegove Matavulje tamo su prilično pobrisani.

Autor: Dragan Mijović