Srbi su se 27. marta 1941. godine našli u situaciji da koji god izbor donesu, u svakom slučaju gube. Makar zavarani od strane velikih sila, Srbi su odbili da kalkulišu u vezi sa saradnjom sa najvećim zlom u ljudskoj istoriji. Odluka možda nije bila mudra, Srbi su zbog 27. marta dočekali kataklizmične trenutke, ali danas niko nema veće pravo da govori o antifašizmu i šta znači boriti se za istinu i pravdu, pa makar i na svoju štetu.

Srbi u svojoj istoriji imaju mnogo važnih datuma koji su utkani u identitet i neminovni dio njihovog genetskog koda, a skoro oko svakog postoje različiti stavovi. Ta podjela i različita mišljenja o istorijskim događajima možda su jedan od najboljih pokazatelja najveće muke u Srba, vječite podjele na četnike i partizane, patriote i izdajnike, političke pragmatike i ponosne protivnike globalizma. Ista sudbina je i sa 27. martom. Za jedne to je potvrda kosovskog zavjeta, trenutak kada su Srbi 1941. godine učinili isto kao i 28. juna 1389. godine, stali na branik Evrope i odlučno rekli “ne” višestruko jačem i opasnijem neprijatelju. Za druge, to je trenutak kada smo iskorišteni kao topovsko meso velikih sila i početak velikog stradanja i srpske kataklizme. Jedino oko čega se svi slažu je da su Srbi izabrali pravu stranu istorije, a predmet spora je da li je to moglo biti uz manje gubitke i manju žrtvu. I vjerovatno se ta dva stava nikada neće pomiriti.

Možda su neke odluke bile pogrešne, neke toliko da su Srbi doživjeli stradanja, progone i nasilje kakvo niko nije osjetio na svojoj koži, ipak, Srbi su opstali. Možda ponekad savijene kičme, ali uvijek uspravnog čela. Neki datumi su predmet sporenja, ali su neizbrisiv trag istorije i identiteta i sve dok se o njima raspravlja, pa makar da se nikada ne postigne saglasnost, oni ne mogu biti zaboravljeni i obrisani. Prije 80 godina Srbi su Hitleru rekli “ne”, a nastale su čuvene krilatice “bolje rat, nego pakt” i “bolje grob, nego rob”. Da li zavedeni britanskim i sovjetskim podvalama, više nije ni važno. Taj događaj je potvrdio još jednom da “Srbin rado ide u vojnike” i da bi prije umro, nego robovao.

Šta se desilo?

Zvanična istorija, koju je moguće pročitati na najvećoj onlajn enciklopediji, kaže da martovski puč predstavlja vojni puč od 27. marta 1941. godine, koji je izvela zavjerenička grupa visokih oficira Jugoslovenske vojske sa brigadnim generalom vojnog vazduhoplovstva Borivojem Mirkovićem na čelu, zbacivši sa vlasti tročlano kraljevsko namjesništvo, kneza Pavla Karađorđevića, Radenka Stankovića, Ivu Perovića, vladu Dragiše Cvetkovića i Vlatka Mačeka, koja je dva dana ranije, 25. marta 1941. potpisala protokol u Beču o pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, odnosno savezu koji su činili nacifašističke države Njemačka, Italija i Japan.

Vojni zavjerenici su bili podstaknuti na puč od pojedinih domaćih antinjemačkih političkih opozicionih krugova, a oslanjali su se i na vojna i politička obećanja Ujedinjenog Kraljevstva, koje se tada nalazilo u ratu sa Njemačkom. Podsticaj zavjerenicima za puč je dat i od strane Moskve, koja je time željela da odloži njemački napad na SSSR, koji se uveliko pripremao.

Popodne 26. marta, Borivoje Mirković je Simoviću saopštio odluku da tokom noći “ukloni izdajnike”. Pred odsudnim korakom, Simović se prepao i zatražio da se puč odloži, ali se Mirković nije pokolebao i odmah je počeo da priprema puč kao da se radi o vojnoj vježbi.

Pred ponoć 26. na 27. mart izdao je naređenje. Vazduhoplovni pukovnik Dragutin Savić je preuzeo kontrolu nad zemunskim aerodromom, armijski pukovnik Dimić nad savskim mostovima. U centar Beograda, za tenkovima došla je pješadija. Oko tri časa sve je bilo gotovo i vlast kneza Pavla okončana. Izgubljen je samo jedan život i to nesretnim slučajem. Promjena izvršena pučem pokrivena je Kraljevom proklamacijom, kojom je Petar II, pet i po mjeseci prije punoljetstva, preuzeo kraljevsku vlast.

Stanje u društvu

Kao i svaki istorijski trenutak, tako ni ovaj događaj nije moguće razumjeti a da se ne vratimo nekoliko godina unazad, uz osvrt na unutarsocijalno stanje, međunarodni faktor i geopolitičku situacija u svijetu. Kada govorimo o 27. martu, važno je istaći da, pored nedvosmislene uloge obavještajnih službi, razloge zašto je došlo do puča treba tražiti u decenijskom nezadovoljstvu naroda sveukupnim stanjem unutar društva, a koji se tiču protivljenja velikim ustupcima Hrvatima, približavanja Vatikanu i odstupanja najviših zvaničnika od osnovnih načela na kojim je počivala Jugoslavija.

Istoričar Miloš Ković ističe da je u Jugoslaviji, odnosno na prostoru Srbije, bilo primjetno narastajuće nezadovoljstvo prema vlasti kneza Pavla Karađorđevića, a prije svega zbog stvaranja Banovine Hrvatske nastale sporazumom Cvetković - Maček.

- Posebno je bilo sporno što je ogroman deo teritorije naseljen srpskim stanovništvom pripao Banovini i to je izazvalo veliku nacionalnu mobilizaciju u Srbiji, ali i u svim gradovima gde su živeli Srbi. Drugo, pokušano je potpisivanje konkordata, zbog čega je ponovo javno mnjenje u Srbiji, Crkva i narod, bilo gnevno i protiv onoga davanja Rimokatoličkoj crkvi mnogo većih ovlašćenja nego što ih je imala Srpska pravoslavna crkva. Tako da se 27. mart ne može razumeti bez toga. Već je naraslo nezadovoljstvo zbog priklanjanja vlasti Vatikanu i predavanja Hrvatima onoga što se prema mišljenju srpskih akademskih i političkih elita nije smelo dati - rekao je Ković.

Njegov kolega i autor knjige “27. mart” Nikola Žutić smatra da se srpski narod našao u eksperimentalnom miljeu najjače političke ideologije 20. vijeka, odnosno građanskog liberalizma.

- Srpska politička i državna elita iz Davidovićeve Demokratske stranke, Jugoslovenske nacionalne stranke, Zemljoradničke stranke sa masonima na čelu sa dinastijom Karađorđević, odavno su ispunjavali naloge zapadnih liberalno-demokratskih uzora i naivno upadali u ratne kataklizme kao topovsko meso za njihove imperijalne interese - naglašava Žutić.

S druge strane, on ističe teodoaristokratske snage rimokatolicizma i islama koje su vjerno služile ideološkim neprijateljima Srba, odnosno Vatikanu, Habzburgovcima i nacifašistima.

- Rimokatolici Hrvati i muslimani zbog svega navedenog nisu nikako mogli podržati antinacistički srpski bunt, već su isključivo iskazivali zadovoljstvo zbog očekivane kazne za Srbe koju su Nemci pripremali. Ima tako i jedna pikanterija da se po Sarajevu pevalo “Evo Švabe, evo babe”, najavljujući skori dolazak Nemaca - rekao je Žutić.

Dožić i Stepinac

Podršku pučistima dala je i Srpska pravoslavna crkva predvođena tadašnjim patrijarhom Gavrilom Dožićem i vladikom Nikolajem Velimirovićem. S druge strane, Rimokatolička crkva, na čijem čelu se nalazio ustaški nastrojen Alojzije Stepinac, za vrijeme ovih događaja je “mudro ćutala”, a Stepinčev stav je otkriven tek kasnije u njegovim dnevnicima.

Žutić kaže da je SPC zajedno sa prozapadno orijentisanim oficirima i liberalnim političkim organizacijama učestvovala u pripremanju i realizaciji vojnog puča.

- Zbog jakih duhovnih i liturgijskih veza između anglikanske i Srpske pravoslavne crkve britanska vlada je morala uticati na zvaničan stav SPC i tadašnjeg patrijarha Gavrila Dožića da istupi na strani, kako se govorilo, demokratizma i slobodnog zapadnog svijeta. Patrijarh Dožić je odbio da učestvuje u paktovskim akcijama namesnika kneza Pavla i vlade Dragiše Cvetkovića, koji su potpisali poznati Trojni pakt. Dakle, Dožić se pridružio prozapadno orijentisanim demokratskim snagama u Jugoslaviji - ističe Žutić.

S druge strane, ove demonstracije nisu nikako podržavali Rimokatolička crkva i Vatikan, koji se prema puču 27. marta zvanično izražavao suzdržano i oprezno. Tako se ponašao i Stepinac. On je u vrijeme 27. marta iskazivao lukavu latinsku suzdržanost i lojalnost. Međutim, svoje pravo lice je otkrio u dnevniku koji je nastao u vrijeme poslije tih događaja, kada daje sasvim drugo viđenje beogradskog puča.

- Povodom članka “Privoljeli smo se Carstvu Božijem istine i pravde”, koji je vezan za izjavu Gavrila Dožića o 27. martu, Stepinac je u svom dnevniku napisao sljedeće: “Tako veli Gavrilo. Međutim, sva dosadašnja akta govore o nečem drugom. Danas još ne znamo u Zagrebu što je i kako je. Činjenica je da su Srbi i Hrvati dva sveta koja se nikad neće ujediniti, dok je jedan od njih u životu. Duh vizantizma je nešto tako grozno da je Svemogući, a Sveznajući Bog u stanju parirati intrigama i podvalama tih ljudi. Za nas je to nešto nepojmljivo da se ugovori i obaveze kidaju bez ikakvih skrupula” - podsjeća Žutić na Stepinčeve zapise, a koje je objavio u svojoj knjizi.

Interesi velikih sila

Iz današnje perspektive lako je govoriti o geopolitičkim i međunarodnim uticajima, a otvaranje arhivskih dokumenata i mukotrpni rad brojnih istoričara dali su nedvosmislene dokaze da je uticaj stranih sila bio ogroman i da su oficiri Jugoslovenske vojske bili u kontaktu sa engleskim službama, dok su komunisti radili po nalogu Staljina.

Čak i kroz osnovnoškolska gradiva uvijek se pominje da je uticaj Velike Britanije bio veliki, ali ostaje nejasno ko je radio u njihovom interesu. Nikola Žutić kaže da je najjači uticaj bio onaj zapadnih liberalnih demokratija, jer je ta ideologija preovladavala u Kraljevini Jugoslaviji, te da je puč i izbio zbog povezanosti pojedinih političkih opcija sa Velikom Britanijom.

- Glavni pokretači tog 27. marta su bili engleski agenti, koji su preko ranije pomenutih stranaka, pre svega Zemljoradničke stranke, organizovali 27. mart. Velike sile, kao što je poznato, nemaju prijatelje, već samo imperijalne interese. Srbi su lako mogli biti iskorišteni i uključeni u britansku dvadesetsedmomartovsku zamku pošto se Britanci okrivljuju da su oni u najvećoj meri to organizovali, zajedno sa Generalštabom. Srpske liberalne organizacije, četnici, Narodna odbrana, Sokoli, bili su u prvim redovima manifestanata, kojima su se tek naknadno priključili komunisti - ističe Žutić.

On dodaje da ne treba zaboraviti ni Sovjetski Savez, ističući da je Staljin imao interes da otvori balkanski front i uvuče Jugoslaviju u ratna zbivanja, znajući već tada da Hitler priprema napad na SSSR.

- Treba spomenuti da je Jugoslavija među posljednjima uspostavila diplomatske odnose sa SSSR-om 1940. godine, kada dolazi prvi sovjetski ambasador, dakle ne ruski, jer je sovjetska vlast bila antiruska, i mogao je započeti sa pletenjem zavereničke mreže. Tada su se i uključili komunisti u ta zbivanja, ali su bili sekundarna pojava - kaže Žutić.

Obavještajne službe

Pred svaku godišnjicu govori se mnogo i “poslu” koji su uradile britanske obavještajne službe, a istoričar Milan Koljanin kaže da je činjenica da su one podržale puč, ali da njihova podrška nije bila presudna u martovskim događajima.

- Njene obaveštajne službe su bile upoznate sa pripremama puča i ohrabrivale su ga, ali je za njegovu organizaciju i izvođenje presudno bilo opredeljenje najvećeg dela srpske vojne i političke elite, kao i Srpske pravoslavne crkve, da se radikalno promeni državna politika. Organizovanje puča je odgovaralo i Sovjetskom Savezu, koji je od potpisivanja pakta Ribentrop-Molotov avgusta 1939. nastojao da reorganizuje vojsku i pomeri granice prema zapadu. Kako su u velikim demonstracijama 27. marta 1941. vidno učestvovali i komunisti, to je bio razlog da sekretar jugoslovenskih komunista Josip Broz Tito hitno avionom doleti iz Zagreba u Beograd i naloži komunistima da se vrate u ilegalnost. Moskva se bojala da Hitler može da shvati njihovo javno istupanje kao provokaciju i narušavanje ugovora iz avgusta 1939. godine - ističe Koljanin.

On dodaje da su apetiti njemačkih saveznika, Italije sa Albanijom, Mađarske i Bugarske bili takvi da nisu ostavljali sumnju u to da će Jugoslavija svakako nestati kao država.

- Pitanje je bilo samo koliki obim i kakav će status imati ono što ostane od te države, odnosno Srbija. Tu se na neki način ponovila razlika u pristupu prema okupiranoj Srbiji u Prvom svetskom ratu koji su imali Austrougarska i carska Nemačka - tvrdi Koljanin.

“Čiji je 27. mart”

Stavovi o događajima vezanim za 27. mart su polarizovani ubrzo poslije napada Njemačke i njenih saveznika na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. Oko toga “čiji je 27. mart” tokom rata je postojala konkurencija između komunista, s jedne strane, i jugoslovenske izbjegličke vlade i rojalističkog pokreta otpora, s druge strane.

- Posle Drugog svetskog rata zvanični narativ o 27. martu je bio da su puč organizovali oficiri i generali, ali da su narod predvodili komunisti - ističe Milan Koljanin.

Dva svijeta

U martovskom puču učestvovali su pretežno pravoslavni Srbi, a nešto demonstranata je bilo u Sarajevu, pretežno u srpskom dijelu i nešto u Splitu, gdje je bilo dosta Hrvata Jugoslovena.

- Stepinac 28. marta piše da “u Beogradu 27. marta nije bilo nijednog poštenog čovjeka na ulici da manifestira, već je na ulicama bila razularena masa željna krvi, užitaka i para. Opet izbija na javu činjenica da su sve u svemu Srbi i Hrvati dva svijeta, Sjeverni i Južni pol, da se nikad neće približiti osim čudom Božijim” - podsjeća Žutić.

Piše: Aleksandar Stojanović