"Svi komandanti, komandiri i vojnici treba da budu nošeni idejom – od brzine prodiranja zavisi co uspeh ofanzive. Treba drsko prodirati – bez počinka do krajnjih granica mogućnosti ljudske i konjske snage. Sa nepokolebivom voljom i nadom u boga – junaci, napred u otadžbinu".

Ovako je, prije 106 godina, glasila naredba srpske Vrhovne komande izdata uoči početka jedne od najvećih operacija u Prvom svjetskom ratu – proboja Solunskog fronta. Rezultat te operacije, koja je počela u zoru 14. septembra 1918. godine, bili su kapitulacija Bugarske, Austrougarske i Njemačke, oslobođenje Srbije, prelazak srpske vojske u prekodrinske krajeve i stvaranje Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca – zajedničke države južnih Slovena, koja je proglašena u Beogradu 1. decembra 1918. godine. Tako je saveznička pobjeda na jednom, za neke zemlje gotovo sporednom frontu odlučila ishod rata i bila odlučujuća za stvaranje nove države. Ali, kako je sve počelo?

Juriš u zoru

Na Solunski front, čija je dužina bila nekoliko stotina kilometara i koji se, preko Albanije na zapadu prostirao sve do Jadranskog mora, srpska vojska je prebačena već na proljeće 1916. godine, odmah poslije oporavka na Krfu. Sa jedne strane fronta bili su francuski, britanski i srpski vojnici, kojima se kasnije priključio i jedan broj Grka i Italijana (ruska brigada je povučena poslije Oktobarske revolucije), dok su ih sa druge linije, dobro ukopani u rovove, gledali njemački i bugarski vojnici. Već 1916. godine srpska vojska je imala svoje vatreno krštenje na Kajmakčalanu kada je, poslije ogromnih žrtava i borbe prsa u prsa sa Bugarima osvojila taj vrh, planinu Nidža i grad Bitolj. Ali, što zbog problema na ostalim frontovima, što zbog stava nekih država, prije svih Engleza da je Solunski front sporedno ratište, a što zbog neuspješnog ulaska Rumunije u rat na strani sila Antante, operacije su obustavljene. Tako je, na žalost naših vojnika kojima se žurilo kući i čiji je moral zbog toga polako počeo da opada na Solunskom frontu, od 1916. do septembra 1918. godine, uglavnom vladalo zatišje. A onda je uslijedio rasplet.

Za komandanta Solunskog fronta izabran je francuski general Franše D'Epere. On je juna 1918. godine održao savjetovanje sa srpskim generalima i regentom Aleksandrom na kome je donijeta odluka da se konačno krene u – proboj.

Odlučeno je da ofanziva počne na sektoru Dobro polje – Veternik – Kozjak na kojem se nalazila srpska vojska, kao i da borbe počnu sredinom septembra. Srpska vojska bila je podjeljena u dvije armije – prvu kojom je komandovao Petar Bojović i drugu na čijem je čelu bio Stepa Stepanović, dok je komandant štaba bio vojvoda Živojin Mišić. To je ukupno činilo šest divizija sa 140.0000 vojnika, među kojima je bilo i oko 25.000 dobrovoljaca.

Borbe su počele 14. septembra artiljerijskom paljbom iz svih savezničkih topova da bi, u zoru 15. septembra (u 5.30 časova) druga srpska armija krenula u juriš i to na potesu Soko–Veternik–Dobro polje. Vodila se borba prsa u prsa, bajonetima na bajonete o čijoj strahoti svjedoči i zapis Ogista Albera, francuskog oficira za vezu:

"Ono što sam vidio na Veterniku pamtiću do kraja života. Izmiješali se francuski i srpski vojnici. Rasturene desetine pentraju se po kamenjaru. Ljudi poderane obuće, iskrvareni, osvajaju metar po metar. Najednom sve zamuče, ni puška da opali, čuju se samo jauci. To se vodi borba prsa u prsa, oružje više ne pomaže. Sudbinu ovog dijela fronta rješavaju nož i srce junačko. Moj mitraljez ćuti, ne mogu da gađam, pobiću srpske vojnike koji su se izmiješali sa bugarskim i nose se, nose. Kraj mojih nogu nađoše se dvojica. Uhvatili se u koštac, pobacali oružje i survavajući se niz masiv planine kidišu jedan na drugog. Gledam užas, čas je Bugarin odozgo hoće da udavi Srbina, čas je Srbin gore pokušavajući da zadavi Bugarina. A obojica snažni, škrguću zubima, ne malaksavaju. Zbunjen sam, htio bih da okončam ovaj dvoboj, ali nemam snage. Sad je na jednom Srbin jači, udara Bugarinovom glavom o tlo i viče – ovo je moja zemlja, ovo je moja zemlja, upamti. Najzad malaksao Bugarin više ne može ništa da upamti, čuje se njegov ropac i tu, ispod Veternika, završi ratovanje. A srpski vojnik strese prašinu sa odjeće i viknu mi – hajde Francuz naprijed"...

Prodor koji je odlučio ishod rata

Poslije takvih borbi i napora glavni dio fronta je probijen. Osvojen je važan položaj Soko i vrh Kozjak, čime je otvoren put za Tikvešku dolinu. Počeo je prodor koji je odlučio ishod rata.

"Slomili smo svaki otpor neprijatelja, a onda krenuli u juriš koji nijedna sila nije mogla da zaustavi. Vukla nas je neizmerna želja da što pre stignemo u rodni kraj", sjećao se Ivan Filipović, redov Drinske divizije iz Uba.

Ta ogromna želja vodila je vojnike iz pobjede u pobjedu tako da je, po riječima Franša D'Eperea "srpsku pješadiju i francuska komora na konjima jedva stizala". Zato i ne čudi što je Skoplje oslobođeno već 25. septembra, poslije čega je srpska vojska krenula prema bugarskoj granici. Samo četiri dana kasnije, u štabu Franša D’Eperea Bugari su potpisali kapitulaciju...

Srpska vojska je nastavila prodor i kada su Britanci i Grci kod Dorjana doživjeli neuspjeh čime je i ishod cijele operacije bio doveden u pitanje, a spriječili su i Nijemce da se utvrde na liniji Peć–Kosovska Mitrovica–Kuršumlija–Niš. Jedinice prve armije su u Niškoj operaciji za samo nekoliko dana pobijedile protivnike, tako da je srpska vojska već 11. oktobra ušla u Niš. Time je prvoj armiji bio otvoren put u moravsku dolinu, tako da je Petar Bojović, na čelu Dunavske divizije 1. novembra pobjedonosno umarširao u Beograd. Za to vrijeme jedinice druge armije su oslobodile zapadnu Srbiju. Već 3. novembra kapitulirala je Austrougarska, čime su se stekli uslovi da srpska vojska pređe Dunav, Savu i Drinu.

Piše: Jovan Gajić