Poslije teških i krvavih borbi na nepristupačnom terenu, u kojoj je poginulo 4.643 vojnika i oficira, srpska vojska osvojila je planinski vrh na nadmorskoj visini od 2.525 metara i tako otvorila put ka oslobađanju otadžbine.

"Oko podneva smo blizu vrha Kajmakčalan. Konje smo ostavili u njegovom podnožju i penjemo se na vrh da vidimo bojište. Gotovo sve je ostalo na svome mjestu. Tek što je zakopano nekoliko tijela poginulih kiša ih ponovo otkopava. Jezivi prizori sa bojnog polja. Na visini od 2.525 metara na ovom ogoljenom, prostranom terenu leže stotine smrznutih trupova. Pokrivaju ih oblaci i magla koje rastjeruje vjetar, a veliki jastrebovi i gavrani krstare nad njima i jedu njihovo meso”...

Spomen-kosturnica

Na Kajmakčalanu je poslije Prvog svjetskog rata podignuta kapela sa spomen-kosturnicom. Na njoj je bila uklesana i posveta kralja Aleksandra „Mojim div junacima, neustrašivim i vernim, koji grudima svojim otvoriše vrata slobodi i ostadoše ovde, kao večni stanari na pragu otadžbine.” Pored ove kosturnice, u okolini Kajmakčalana ima još grobalja srpskih vojnika, mada većina njih počiva na groblju Zejtinlik u Solunu.
Po želji doktora Arčibalda Rajsa u ovu kapelu (umro je i sahranjen u Beogradu) prenijeta je i urna sa njegovim srcem. Nažalost, tokom Drugog svjetskog rata bugarski vojnici odnijeli su urnu i oštetili spomen-kosturnicu.

Ovaj potresni opis bojišta na kojem se septembra 1916. odigrala Kajmakčalanska bitka, jedna od najsurovijih, ali i najslavnijih u našoj istoriji, ostavio je doktor Arčibald Rajs u svojoj knjizi „Šta sam video i proživeo u velikim danima”. To je samo jedno od svjedočanstava o velikoj pobjedi srpske vojske, prvoj koja je izvojevana na Solunskom frontu, poslije povlačenja iz otadžbine. Ona je podigla moral srpskoj vojsci i saveznike uvjerila u njenu snagu, ali je plaćena ogromnim žrtvama.

Poslije povlačenja iz otadžbine, albanske golgote i oporavka na Krfu, srpska vojska bila je prebačena na Solunski front. Tim frontom, na kojem su se pored srpske, nalazile francuske i britanske trupe, kao i jedna ruska brigada, komandovao je francuski general Saraj. Saveznici su na cijeloj dužini Solunskog fronta ukupno imali oko 350.000 vojnika, od čega je Srba bilo oko 130.000. Nasuprot njima nalazile su se dobro utvrđene jedinici bugarske i njemačke vojske približno iste brojnosti.

Već avgusta i septembra 1916. srpska vojska našla se na udaru snažne bugarske ofanzive, koja je zaustavljena u bici kod Gorničeva. Poslije toga, saveznici su procijenili da je došlo vrijeme za protivnapad. Na taj način oni su željeli da ohrabre ulazak Rumunije u rat na strani sila Antante, od kojeg se mnogo očekivalo, kao i da iskoriste to što je zbog teških borbi na zapadnom frontu (bitka kod Verdena) dio njemačkih jedinica bio povučen sa solunskog ratišta. „Čast” da prva pokrene tu ofanzivu pripala je, naravno, srpskoj vojci.

Saveznici su procijenili da je srpska vojska najmotivisanija za borbu, jer su njeni vojnici i oficiri jedva čekali da se vrate u otadžbinu. A taj put išao je preko planine Nidže (danas na granici Grčke i Makedonije) i njenog najvišeg vrha Kajmakčalana (2.525 metara), kao i desetak drugih vrhova, slične visine.

Tako su se stekli uslovi za početak bitke na Kajmakčalanu, koja je trajala osamnaest dana – od 12. do 30. septembra 1916. U novijoj istoriji ratovanja nije zabilježeno da je neka bitka vođena na toj nadmorskoj visini, u surovim prirodnim uslovima i po nepristupačnom terenu, na vrhovima koji ni u miru nisu lako osvojivi. Na vrhu Kajmakčalan (koji se još naziva i Sveti Ilija) Bugari su bili podigli tri linije odbrane, između kojih se nalazila bodljikava žica. Zato su vjerovali da je on neosvojiv, pa su ovaj svoj bedem prozvali „Borisov grad“. Srbi su ga prozvali „Kapija slobode“ jer ih je tuda vodio put u otadžbinu.

Da osvoje ovaj bedem bili su odabrani Drinska divizija, kao i dijelovi Dunavske divizije, koji su pripadali Prvoj armiji, pod komandom vojvode Živojina Mišića. Već prvog dana vođene su ogorčene borbe. Jedinice Drinske divizije vrh Kajmakčalan prvi put osvojile su 16. septembra i održali ga i pored nekoliko žestokih bugarskih protivnapada. Vođene su teške borbe, prsa u prsa, a magla i kiša doprinijele su da se vojnici, međusobno gotovo nisu raspoznavali. Zato su, po svjedočenjima naših vojnika, u desnoj ruci držali bajonet, a lijevom vojnika do sebe hvatali za glavu. Ako bi osjetili da nema šljem (srpska vojska šljemove je dobila na Solunskom frontu) znali bi da je pored njih protivnik...

Bugari su Kajmakčalan žestokom artiljerijskom vatrom zasipali sa  vrhova Kočobelj i Siva stena. Od njih su, tokom borbi stradali i ljudi i životinje, a teška artiljerija obje strane mijenjala je reljef: „Odatle odemo u pomoć Drinskoj diviziji, na Kajmakčalan. Trebalo je da siđemo u podnožje, prema selu Skočimiru. Baterija mi je izmakla stotinak metara, a bugarska artiljerija bije iz sve snage. Osetih kako me podiže neka sila i tresnu o zemlju....

Bože, da li sam već mrtav. Pipam se. Čini mi se da mi je telo čitavo. Ne usuđujem se da ustanem i pogledam oko sebe. Ipak, podignem se lagano, kad imam šta da vidim: moj konj, sav iskomadan, noga mu otkinuta visi na jednoj grani...“ Ovo kazivanje vojnika Dojčila Gajovića, zabilježeno u knjizi „Solunci govore“ Mihaila Đurića, svjedočanstvo je o tim užasima.

Usljed teških borbi dijelovi Drinske divizije bili su gotovo desetkovani, pa je bugarska vojska, 26. septembra, nakratko povratila Kajmakčalan. Sljedećeg dana, srpska Prva armija na ovo ratište dovela je posljednje rezerve – dijelove Sedmog puka i Dobrovoljački odred, pod komandom vojvode Vuka. Glavni udar uslijedio je 30. septembra ujutro. Prvo je dejstvovala artiljerija, a potom je uslijedio odlučujući udar pješadije. Nešto poslije podneva Kajmakčalan je bio osvojen, a srpska Vrhovna komanda mogla je da izda proglas: „Junaci, zauzeli ste orlovo gnezdo, silnu tvrđavu i svu nadu neprijateljevu, zauzeli ste Kajmakčalan. Vrata za našu milu Srbiju otvorili ste....“

Žrtve su bile ogromne. Srpski gubici iznosili su 4.643 vojnika i oficira. Tu je poginuo i Vojin Popović, slavni vojvoda Vuk. Ogromne žrtve imali su i Bugari, a bilo je i mnogo ranjenih.

Poslije osvajanja Kajmakčalana srpska vojska nastavila je napredovanje. Već 1. oktobra osvojen je vrh Kočobelj, a potom i Siva stena. Uskoro je, uz pomoć saveznika, pokrenuta i ofanziva u dolini Crne reke, koja je 19. novembra dovela do oslobađanja Bitolja i njegove okoline. Tako je, godinu dana poslije protjerivanja iz Srbije, dio tadašnje državne teritorije ponovo bio u srpskim rukama. Ipak, dešavanja na ostalim ratištima nisu nam išla u prilog. Na zapadnom frontu vođene su teške borbe, a ulazak Rumunije u rat na strani sila Antante nije donio očekivane rezultate. Solunskom ratištu saveznici i dalje nisu pridavali potrebni značaj, jer su sumnjali da na ovom dijelu fronta može biti riješen ishod rata. Zato su donijeli odluku da se ofanziva na Solunskom frontu zaustavi. Sve do septembra 1918. nova nije pokrenuta. Na proboj fronta, oslobođenje zemlje i povratak kući srpska vojska morala je da sačeka još dvije godine.

I zarobljenik je čovjek

Mada su borbe na Kajmakčalanu bile izuzetno surove, srpski vojnici do kraja su sačuvali čovJečnost. Prema zarobljenicima je postupano po svim ratnim pravilima, a sačuvana su i brojna svJedočanstva koja govore o humanom odnosu prema njima. Tako u knjizi „Solunci govore” Mihailo Đurić navodi kazivanje vojnika Mihaila Žunića: „Naš vojnik je uzjahao svoga konja, a zarobljenog vojnika pustio ispred sebe. No tek što su prošli koju stotinu metara narednik se srušio. Podigao se na kolena, sklopio ruke za molitvu i rekao: ’Ubij me, bratko, molim te, ubij me. Bolestan sam. Izgoreću od neke vatre. Malaksao sam, ne mogu dalje. Prežali jedan metak.’ Nije mogao to da učini naš vojnik. Nije mogao da ubije zarobljenika. Sjahao je, sa teškom mukom podigao zarobljenog narednika u sedlo. On je pešačio. Trebalo je da pređe oko dva i po kilometra do svoje jedinice...”

Piše: Jovan Gajić