Godine 1887. “Srpsko akademijsko društvo Zora” iz Beča iniciralo je podizanje spomenika pjesniku i narodnom guslaru Filiipu Višnjiću.

“Omladina tog društva radila je od ono doba u sporazumu sa odborom u Mitrovici i odborom u Grku. Naša javna štampa prihvatila je njenu lepu zamisao, a narod se odazvao”, pisalo je “Stražilovo” u broju 37 za godinu 1887. Tog istog ljeta na dan Velike Gospojine, dakle prije više od 135 godina, otkriven je i osvećen u selu Grku (danas Višnjićevo) spomenik ovom velikanu naše epike. Još uoči tog dana osjetila se u Mitrovici velika živost i dolazak brojnih gostiju, koje nije bilo lako smjestiti, uprkos velikom gostoprimstvu Mitrovčana. Pripremljeno je i stotinu kola, kako bi prispjele goste sutradan besplatno odvezli na odredište. “Stražilovo” piše da je osvanuo divan jesenji dan i da se u Grk slegla masa naroda, među kojim je bilo gostiju sa raznih strana pa čak i onih iz Slavonije, Like i udaljene Dalmacije.

Podignuti su silni šatori pod kojima se služilo pečenje, piće, kolači i druge đakonije. “Pred crkvom narod silan sve u ruhu stajaćem/.../kao o Vidovdanu oko Ravanice, između pet i šest hiljada”. Svetu “leturđiju” služili su ovdašnji sveštenici Jevrić, Jeremić i Zmejanović, a pojalo je šidsko, mitrovačko i pjevačko društvo “Kornelije” iz Beograda pod upravom Mokranjca. Sa pjevnice su se oglašavali učitelji Janković i Šušić “...po­zna­ti kao izvrsni pevači, nadmećući se da što svečanije i lepše ugode u toj prilici pesmom i Bogu i narodu”.

Potom je profesor Zadarske bogoslovije, prota Jovan Vučković, sa pomenutim sveštenicima odslužio parastos Filipu Višnjiću.

“Posle uzimanja navore svijet se uputi ka groblju Grčanskom i po polju oko groblja/.../narod se stiskao jedno uz drugo, da orah ne bi pao na zemlju sa onih drveta, na koja se behu načičkali momci da bolje preglede svetkovinu. U to se ukaza kraj spomenika prota Vučković s epitrahiljem i s krstom u ruci, otkri spomenik krasnim srpskim peškirima zastrt i osveti ga uz skladno pojanje pevačkih društava”, opisuje “Stražilovo”.

Umoljen od društva “Zora” kao njen bivši član, slovo o Višnjiću, značaju srpskih gusala i narodnih pjevača, govorio je profesor Karlovačke gimnazije Radivoje Vrhovac. Poslije govornika horovi otpjevaše Jakšićevu “Padajte braćo”. U ime Kraljevske akademije ovom činu su prisustvovali Milan Kujundžić-Aberdar i Jovan Žujović, Maticu srpsku su predstavljali Svetozar Savković i Miša Dimitrijević, a Srpsko narodno pozorište A. Hadžić. Tu su bili i predstavnici mnogih kulturnih i patriotskih društava, prije svih “Zore” iz Beča, “Srbadije” iz Graca, “Kola mladih Srba” iz Pešte i mnogi drugi. Pročitani su i brojni pozdravni telegrami, njih preko četrdeset. Bilo ih je iz Rusije, Češke, Austrije, Bugarske, Francuske, Rumunije, kao i mnogih srpskih mjesta i gradova. Svoje telegrame su poslali i mnogi ugledni pojedinci, kao mitropolit dabrobosanski Sava Kosanović i drugi.

Sam spomenik je povisok granitni obelisk, na kojem su uklesane riječi: GROB GUSLARA - PESNIKA FILIPA VIŠNjIĆA, KAMENOM GA OBELEŽI SRPSKI NAROD 1887, podno teksta uklesane su gusle, a ispod njih stihovi Zmaj-Jovanovi: “Blago grobu, i u tami što se sjaji, / gde kandilo pripaljuju naraštaji! / Kandilo je žar, što srpske grudi krasi; / Višnjić ga je čuvao da se ne ugasi. / Mi ti groblju kamen dasmo. To možemo / venac pravi tvojoj slavi - jošte dugujemo.”

Na vrh spomenika postavljena su četiri vijenca na čijim je lepršajućim svilenim trobojkama pisalo da ih položiše Srpska kraljevska akademija, šabačka omladina, zatim zemljaci iz opštine Brčko iz Bosne te predstavnici opštine Divoš. Do kraja dana uslijedilo je veliko narodno veselje uz pjesmu i kolo: “Čas sitno sremačko, čas šumadijsko, čas bosansko”, zaključuje izvještaj “Stražilovo”.

Boginje i sljepilo

Filip Višnjić rodio se 1767. u dobrostojećoj porodici Vilića u majevičkom selu Trnovi. Ocu mu bješe ime Đorđe, zvani Stojan, kao što su mu i majku Mariju u selu zvali Višnja, po kojoj će kasnije uzeti novo prezime. Uskoro mnoge nesreće padoše na glavu ovom djetetu. Prvo mu umrije otac pa se majka preuda u selo Međaše kod Bijeljine i povede nejakog Filipa. U osmoj godini preleža velike boginje, od kojih osta trajno slijep. Uprkos tome često je išao svojim Vilićima u Trnovu, sve dok ih ne zadesi zla kob. Kada proliše begovsku krv u zaštiti časti svojih žena, Turci u osveti posjekoše sve muške članove porodice. Uskoro Filipu umrije i majka pa nesrećni slijepi mladić, ostavši bez zaštite bližih srodnika, od ljute nevolje krenu kao slijepi guslar zarađivati za život. Ispočetka je guslao po obližnjim mjestima, obilazeći crkve i narodne sabore te hanove i krčme pjevajući Marka i Miloša, Novaka i Radivoja.

Vremenom se sa dva slijepačka štapa otiskivao i na duža putovanja širom Bosne, Hercegovine i Crne Gore pa sve do Skadra. Mučan i tegoban bio je taj život tumaranja po besputnim vrletnim i negostoljubivim predjelima, kakvi su nerijetko bili i ljudi koje je sretao. Višnjić je bio nadaren guslar i brzo je pamtio pjesme, koje bi usput samo jednom čuo. I viđeniji Turci - poturčenjaci tražili su da im gusla o njihovim gazijama i junacima, jer su, osim jezika, baštinili i dio stare epske tradicije, naroda iz kojeg su potekli. Tako on uskoro izbliza upozna i muslimanski svijet, adete, odnose, ali i najčuvenije prvake njihove. Negdje oko 1798. Filip se oženi od roda Ćukovića, Nastom zvanom Bijela, koja mu rodi šestoro djece, od kojih stasaše samo sin Ranko i kći Milica.

Četvrte godine otkako Đorđe iz Topole podiže Srbiju, njegova vojska 1809. provali i u Bosnu da bi se i tamošnji Srbi izbavili ropskog mraka. No, nažalost, nadiranje Turaka od Niša prisili vožda da te snage, u kojim bijaše i mnogi Srbi iz Bosne, vrati na Moravu. S njom zajedno pređe i veliki broj naroda da ne bi stradao od turske osvete. Tako i Filip sa ženom i djecom pređe u Podrinje. Našavši se u vrtlogu ustanka, stalno je boravio po srpskim šančevima i vojničkim stanovima, sokoleći vojsku na junački podvig. Četiri godine će pjevati borcima, vojvodama, pa i samom voždu, dobijajući od njih, ne samo nagrade već i priznanje za svoje djelovanje. Posebno ga je pazio Stojan Čupić, kod kojeg u Noćaju i porodicu smjesti.

Kad Turci opsadiše Loznicu nađe se Višnjić u krvnom kolu jedne od najžešćih bitaka ustanka. Matija Simić je kazivao da je Filip na šancu guslao klikćući kosovske junake, dajući neviđeni polet i žestinu srpskim jurišima. Vremenom i Turci naučiše da je za njih loš znak kad čuju gusle na srpskom položaju, jer će se kauri tući srčano dok jednoga teče u životu. Junačko žrtvovanje i nadljudska borba srpskih ratnika sa mnogo brojnijim turskim zlicama i ukoljicama uzburkaše krv Filipovu i njegova duša snažno i slavno propjeva, pletući lovorov vijenac novim vitezovima. “Udar nađe iskru u kamenu” (Njegoš).

Lijepo reče mudri prota Mateja Nenadović: “U kojem se narodu pojave junaci i ljudi zaslužni za otačastvo, taj narod će roditi i one ljude koji će njihova dela opisati”.

I sagleda Filip svojim širokim duhovnim vidom sav heroizam i zamah srpske revolucije pa posta njen poetski hroničar. Njegova pjesma se rađala tu, odmah, na krvavom bojnom polju, i odmah provjeravana i potvrđivana od živih učesnika “jes tako bilo”. Kroz njegovo guslanje strujao je i bol i nadanje cijelog naroda. Višnjić se starao da mu pjesme pored istinitosti imaju jak motivacioni karakter, sa epskom herojskom notom. Između guslanja slušao je prepričavanja učesnika ili ocjene o nečijem junaštvu i mudrosti. Takav postupak zahtijevao je prikupljanje velikog broja faktografskih podataka i njihovo ukrštanje. U njegovim pjesmama, sa oko 5.000 stihova, našlo se i 320 potvrđenih ličnosti i mjesta.

Homer i Horacije

Poslije propasti ustanka pređe sa porodicom na austrijsku stranu u Srem i nastani se u selu Grku. Ispočetka je živio kod nekog Gaje Noćajca, a kad mu umrije žena, preseli se kod rođaka Manojla Radišića. Filip tu mirno proživi dvije decenije.

Zimovao je u selu, a ljeti bi bez vodiča sa konjem i taljigama guslao obilazeći Srem, Bačku, Slavoniju i Banat, a jednom stiže i do Temišvara. Filipov sin Ranko, pismen, tankovijast mladić, bio je nadstojnik u trgovca Trifuna Savića, a kći Milica, zvana Manda, se udala za graničara Belića. Nažalost, njih dvoje ne poživješe dugo iza oca, koji zauvijek sklopi oči tu u Grku 29. decembra 1834. i bi od mještana tiho ožaljen i sahranjen. Drveni hrastov krst, najveći u seoskom groblju, sačini mu Petar Bukvić i na njega ureza gusle.

Mitropolit Stratimirović, kad ču za Filipovu “pjevaniju”, poruči po njega u Kulpin 1816. i lijepo ga primi i dariva. Srpski pjesnik i arhimandrit šišatovački Lukijan Mušicki više puta je ugostio Višnjića, zbliživši se sa “deda-Filipom”, o čemu je ostavio i dragocjene zabilješke. Neki su to nazvali susretima srpskog Homera i srpskog Horacija, kako su zvali Mušickog. U Šišatovcu ga je sreo i Vuk Karadžić 1815, kojom prilikom je zapisao njegovih 13 pjesama iz vremena Karađorđa, kao i četiri stare njime prerađene.

Višnjić je bio čovjek impresivne figure i upečatljiva umjetnička ličnost. Svojom markantnom pojavom i dostojanstvenim držanjem ostavljao je neobično snažan utisak na slušaoce, dok je karakterističnim načinom izvođenja, ozbiljno i svečano, ali sa žarom donosio pjesmu. Zabačene glave ispod strehe gustih obrva kao da je upirao pogled nagdje daleko iznad glava publike, da bi tamo vidio ono što oni okati ne mogu sagledati. Njegova krupna figura, sa dugom prosijedom kosom i gustim brcima, panulim na prsa dok mu jabučica igra pod grlom, djelovala je skoro mitski. Svojim nastupom, što mu je i bila želja, on bi kod publike uvijek prije izazivao poštovanje, nego sažaljenje prema ubogom slijepcu. Podsmijevao se mnogim slijepim guslarima, koji nisu pjevali junačke pjesme već samo bogoradili: “Udijelite, podarujte, obradujte”.

Imao je jako razvijen osjećaj mjere, bio je istinoljubiv i objektivan, moralno dosljedan i nepotkupljiv. Jednom je tako odbio da primi kao dar kravu da bi opjevao jednog nedostojnog čovjeka, što potvrđuje i Mušicki: “Pevao je ne u korist svoju nego u korist naroda svoga, lepim srpskim narodnim govorom”.

Neponovljivi narodni pjesnik i guslar, svojom misaonom dubinom je zadivio i nadahnuo Vuka, Sima Sarajliju, Njegoša, Andrića i mnoge druge. Kopitar ga je nazivao srpskim Homerom, a Gerhard Gezeman ga naziva posljednjim aedom Evrope. (Aed, Aoidos - starogrčki pjevač junačkih pjesama; pjesnik). Bio je čovjek jake individualnosti, pjesnička ličnost izuzetnog dara i stvaralačke moći, što mu je omogućilo da pjevanje i epsko “stihotvorenije” uzdigao do zvjezdanih visina.

Zahvaljujući njemu i sličnima guslari su postali uvažene ličnosti, jedna vrsta prosvetitelja, usmenih književnika. Dali su guslama ono mjesto koje im je uvijek pripadalo, da kao neodvojivi dio srpskog bića budu mjera njegove etike, čojstva i junaštva, viteško nadahnuće i čuvar časti i dostojanstva Srbinovog. I niko im ne može poreći zasluge za održanje duha narodnog. Naravno da nije slučajno što je prvo osnovano guslarsko društvo na našim prostorima prije šest decenija ponijelo Višnjićevo ime, kao što nije slučajno da se to desilo u Sarajevu, gradu u kojem su se prije više od 100 godina počeli održavati veliki guslarski sabori.

Višnjićev stih “Srbija se umirit ne može” zvoni kroz istoriju i vremenom je postao poruka i deviza mnogih generacija u borbi za slobodu i pravdu, sve do današnjih dana. Višnjićeve pjesme su sebi krčile put kroz vrijeme i pokoljenja, probivši se tako i do nas kao zraka jake svjetlosti. One su pozivale na otpor, vaspitavale, ukazivale na dužnost i profilisale nacionalni identitet.

Piše: Dragan Mijović