Na 21. oktobra 1941. godine njemačka vojska je počinila jedan od najvećih zločina u Drugom svjetskom ratu, streljavši u Kragujevcu više hiljada ljudi, a među njima i nekoliko stotina učenika srednjih škola, kao i djece mlađe od petnaest godina.

Ovaj masakr bio je odmazda za događaje koji su se zbili nekoliko dana ranije. Naime, od početka jeseni, da bi se smanjio otpor i zaplašilo stanovništvo u Srbiji, njemački komandant Franc Beme izdao je naredbu da se za jednog ubijenog njemačkog vojnika strijelja sto, a za ranjenog pedeset ljudi, prvenstveno komunista, mada je, ipak, na prvom mjestu bio kvantitet. Direktan povod za strijeljanje u Kragujevcu bili su njemački gubici koje su pretrpjeli u borbama sa četnicima i partizanima na putu Kragujevac-Gornji Milanovac, kada ih je poginulo deset, a ranjeno dvadeset i šest, što je značilo da za kaznu treba strijeljati 2.300 Srba.

Četnici su smatrali da rezultati njihovih akcija ne opravdavaju štetu i patnju koje se nanose civilnom stanovništvu. Njihov cilj je bio da sačuvaju stanovništvo, a ne da ga uništavaju. Stoga su nadalje bili sve više protiv aktivnih dejstava; uskoro su neki čak postigli i uzajamno korisne sporazume sa neprijateljem.

Partizani, s druge strane, s pravom komunističkom rješenošću, odbijali su da ih ma kakve prepreke ili represalije odvrate u postizanju zadataka koje su sebi postavili. Oni uopšte nisu vodili računa o sopstvenim životima. A što se tiče civila, i oni su se nalazili u prvoj borbenoj liniji i pružala im se ista prilika da herojski ginu. Što su Nijemci streljali više građana i više sela spaljivali, toliko su partizani sačekivali u zasjedama više neprijateljevih kolona, i rušili više mostova. To je bila teška odluka, naročito za ljude koji su se borili na svojoj rodnoj teritoriji, ali su je na kraju opravdali događaji i poštovanje koje su Njemci mimo svoje volje morali da pokažu prema partizanima, poštovanje koje ne bi mogla da izazove ni najmanja pomirljivost.

Fitzroy MacLean – vođa britanske vojne misije u Jugoslaviji

Sa hapšenjima se počelo već 18. oktobra, kada je u Kragujevcu uhapšeno šezdesetak komunista i Jevreja. Kako je to bilo daleko od potrebnog broja, došlo se na ideju da se pokupe i strijeljaju muškarci po okolnim selima, za koja su Nijemci sumnjali da su „zaražena“ komunizmom. Tako se sa egzekucijom ustvari počelo 19. oktobra u selima Maršiću, Mečkovcu i Grošnici, gdje je, prema podacima (koji variraju) toga dana strijeljano između 410 i 420 osoba, a dvadesetak je uspjelo da pobjegne. Ni taj broj nije bio dovoljan, a postojala je i opasnost da se tim tempom, zbog vremena koje je potrebno za skupljanje ljudi na taj način, i životi njemačkih vojnika dovedu u opasnost. Zbog toga je donijeta odluka da se strijeljanje nastavi u Kragujevcu. Grad je još iste večeri blokiran, a sutradan ujutru počelo se sa „sakupljanjem“ ljudi. Skoro da nije bilo nikakvog otpora, jer su Nijemci dali saopštenje da se radi o zamijeni dokumenata, te da će se svi još iste večeri vratiti kućama, kao i zato što je postojala opasnost po porodice onih koji bi pokušali da se suprotstave ili pobjegnu. Ljudi su odvođeni sa radnih mjesta, iz crkava, sa ulica i iz škola, i zatvarani u četiri topovske šupe na periferiji grada. Prije toga bi bili pretresani i oduzimani su im svi lični predmeti.

Ipak, neki su uspjeli nešto da prošvercuju, pa tako danas u Muzeju u Kragujevcu postoji četrdesetak oproštajnih poruka napisanih porodicama i najdražima. Ne zna se tačan broj zatvorenih toga dana, ali se procjene kreću između 6.000 i 10.000 ljudi. U barakama nije bilo svjetla, nije im data voda, niti hrana, a pošto ih je bilo na hiljade u svakoj, skoro da nije moglo ni da se sjedne. Nuždu su, takođe, obavljali unutra, a vrata od barake su se otvarala jedino da bi uveli nove, ili prihvatili one koji su pristajali da postanu ljotićevci. Držanjem u tim uslovima tokom 24 sata ljudi su, dovedeni do očaja, kada je strijeljanje počelo, uglavnom odlazili mirno, željeći da se sve što prije završi. Prvo je, tog 20. oktobra, strijeljana grupa koja je bila uhapšena ranije, a potom je na današnji dan u sedam sati ujutru, u grupama od po sto ljudi, počelo izvođenje ostalih nekoliko hiljada do padina sušičkog i erdoglijskog potoka, odakle je bilo teško pobjeći, gdje su ih čekale grupe od 30 do 50 Nijemaca.

Nijemci su tog paklenog dana strijeljali i 217 maloljetnika. Likvidirali su 23 romska klinca koji nisu imali ni 15 godina. Najmlađi „čistač cipela“ je imao samo 11. Ubijajući srpsku mladost, pucali su u 194 momaka koji nikad nisu postali delije. Ubili su, među njima i 60 gimnazijalaca i učenika Učiteljske škole. Ubili su čitave razrede. Strijeljali su i čuveno peto tri.

Ali nisu mogli da strijeljaju srpsku dušu i prkos. Kada su upali u jedan razred Učiteljske škole, u namjeri da odvedu učenike, nastavnik je mladićima, pred zaprepašćenim Nijemcima, naredio da ne ustaju, da ne idu nikud, jer su na času, u školi gdje i treba da budu i da ostanu na svojim mjestima. Onda se desilo nešto potpuno neočekivano. Ta srpska neposlušnost je spasila čitavo odjeljenje, jer Nijemci, iznenađeni ovakvom reakcijom, jednostavno nisu odveli sa sobom nikoga.

Ovakav zaštitnički odnos profesora prema svojim učenicima je do mitskih razmjera uznijela neiskazana rečenica Miloja Pavlovića, direktora kragujevačke Gimnazije: „Pucajte, ja i sada držim čas“.

Kragujevčani su bili raspoređivani u nekoliko redova, a potom bi Nijemci pištoljem ubijali one koji nisu bili mrtvi nakon strijeljanja. Vojnici su bili postavljeni u dva reda, a za slučaj bjekstva, na padinama su se na više mjesta nalazili i mitraljezi. Ipak, nekolicini je uspjelo da pobjegnu, iako se većina pokušaja bjekstva, samo na tome i završila. O tačnom broju ubijenih toga dana, takođe, postoje oprečni podaci. Na suđenju u Nirnbergu se pojavio broj od 7.000 poginulih, iako danas postoje lični podaci za oko 3.000 osoba. U svakom slučaju, to je više nego što su Nijemci namjeravali da strijeljaju zbog odmazde.

- Ubijanje su vršili na sljedeći način: oni su uzimali ljude po grupama… i tako ih pod jakom stražom vodili na gubilišta, koja su se nalazila kod Sušičkog potoka, Šumarica i topovskih šupa. Gubilišta su se otezala na desetine kilometara. Tu su ih ubijali iz mitraljeza, puškomitraljeza i puščanim plotunima […] Dotle su svi ostali, koji su čekali na red da idu na gubilišta, slušali klokotanje mitraljeza, puškomitraljeza i prasak pušaka, a oni pak koji su bili na putu za gubilište imali su prilike, uoči same smrti na nekoliko minuta, i sve to da vide svojim očima.

Svjedočenje o masakru civila u Kragujevcu

Značajno je pomenuti i to da su u Srbiji vojnici Vermahta bili uglavnom trećepozivci, dakle ljudi koji su u mirnodopskim uslovima bili porodični ljudi, radnici, čak profesori, kao major Kening koji je bio profesor teologije ili kapetan Fidler, koji je bio direktor Visoke škole tehničkih nauka.

Poslije rata, prostor na kome je izvršeno strijeljanje pretvoren je u memorijalni park, na čijem ulazu je 1976. godine podignut Muzej "21. oktobar". Od trideset masovnih humki, koliko postoji, do sada je umjetnički oblikovano deset, a svakako najpoznatiji od tih spomenika je Spomenik strijeljanim đacima i profesorima, koji je postao simbol čitave te tragedije i koji obilježava mjesto na kome počivaju junaci "Krvave bajke" Desanke Maksimović.