Bogumili su bili pristalice hrišćanskog učenja koje se razvijalo od X do XV vijeka. Pretpostavljeni osnivač učenja – pop Bogomil, propovijedao je u Makedoniji sredinom 10. vijeka. Oni su tvrdili, kao protestanti kasnije, da su za povratak ranom hrišćanstvu, odbacujući crkvenu hijerarhiju, vlast i nasilje.

Zašto su bogumili bili problem?

Bogumili su sebe nazivali hristijanima, smatrajući se izvornim hrišćanima. Glavna politička tendencija bogomilstva je bila otpor državnoj i crkvenoj vlasti. Danas ni arheologija ne daje odgovore na bilo kakva pitanja koja se tiču pojma bogumilstva ili, kako se još naziva, manihejstva, pa je mnogo toga samo pretpostavka.

Neki istoričari smatraju da korijene bogumilstva treba tražiti u nečemu što je vezano za staru persijsku religiju i ideju dualizma koja se širila na ogromnom prostoru.

Mada je čitava Evropa bila pod različitim uticajem dualističkih učenja, bogumilstvo je značajan trag ostavilo na Balkanu. Širilo se, prevashodno, na prostoru Bugarske, Makedonije, donekle Srbije i ponajviše u Bosni.

U žitiju Svetoga Klimenta, učenika Ćirila i Metodija, pominje se “zla jeres” koja se širi Balkanom, a sa dosta sigurnosti može se reći da je sredina 10. vijeka početak djelovanja bogumila na našim prostorima.

Stefan Nemanja je zabranio da im se ime spominje

Vladajuća crkva, kako istočna, tako i zapadna, žestoko je gonila bogomile. U tu svrhu je sazvano više sabora na kojima su oni proglašeni jereticima, spaljivane su knjige i ljudi, a pokrenuto je i nekoliko vojnih pohoda.

Za nas je najzanimljivija priča o obračunu Stefana Nemanje sa bogumilima.

O tome je pisano u žitiju Simeona Mirotočivog, gdje se navodi da ni sam Stefan Nemanja nije znao da se u njegovoj zemlji ukorijenilo bogumilstvo, “đavolja rabota, jeres i kukolj koji je ušao u srpsku državu”. Srpski vladar je knjige “nečastive” spalio i iskorijenio bogumilstvo u Srbiji.

Nije se Nemanja zadržao samo na spaljivanju knjiga. Bogumili su kažnjavani tjelesnim kaznama, spaljivanjem na lomači, sječenjem jezika, žigosanjem po licu, progonom iz zemlje, oduzimanjem imanja.

Nakon toga srpski veliki župan je zabranio čak i pominjanje njihovog imena, a vjeruje se da su preživjeli bogumili utočište našli u Bosni.

Kada je riječ o bogumilstvu u Bosni, postoji niz katoličkih izvora koji svjedoče da je ono tamo bilo jako ukorijenjeno, možda i sve do turskih osvajanja.

Zaboravljeni ljudi

Ovakav surov progon bogumila i uništavanje njihovih knjiga i jeste razlog što se danas o njima toliko malo zna i što sva znanja dolaze upravo iz knjiga njihovih neprijatelja, piše "Istorijski zabavnik".

U Evropi su, opstavši duže nego na prostorima Srbije, bogumili ostavili određeno nasljeđe i percepciju, prije svega u književnosti. Kod nas, Desanka Maksimović im je posvetila stihove “Tražim pomilovanje” (podnaslov: “Diskusija bogumila sa Dušanovim zakonikom”, a o njima su pisali i Miroslav Krleža, Mak Dizdar, Vladeta Jerotić.

Danas oko bogumila postoje mnoge kontroverze – od osporavanja njihovog postojanja, do prisvajanja njihovog nasleđa. Neki autori bogumilstvo posmatraju kao reformsku struju unutar vizantijskog pravoslavlja, a neki ih smatraju čak i prethodnicom velike reformacije zapadne crkve.