Plan vazdušnog napada na prestonicu Kraljevine Jugoslavije, kodnog naziva “Strašni sud”, donesen je 31. marta 1941. u bečkoj komandi 4. flote Luftvafea.

Tri dana ranije komandant flote Aleksandar Ler u berlinskom generalštabu Vermahta se sa nacističkim glavešinama naginjao nad veliku stonu kartu jugoistočne Evrope. Dok su po njoj pomjerali raznobojne strelice, Hitler je pogledao Lera, udario šakom po mjestu gdje je pisalo “Belgrade” i dok mu je sjenka nekog ludila treperila na licu, jetko procijedio “uništiti bez milosti”.

Poslije će mu Herman Gering uz piće reći da firer zna za njegove stare račune sa Srbima, pa će imati dobru priliku da to izravna. Na pomen Srba Ler bi uvijek osjetio neki gnjev i gorčinu. Nekako bi i zaboravio Višegrad i dva ranjavanja u Srbiji, ali nikad se neće pomiriti sa tim da je ta “šaka seljačina” bila glavni krivac za nestanak njegove uzvišene austrougarske domovine. Dok su ucrtavani ciljevi na mapi Beograda, zgradu Narodne biblioteke je lično predložio uz opasku “sjeme da im se zatre”.

I evo ga sada sa tim mislima u noći 5. na 6. april kako u svojoj bečkoj komandi od dežurnog oficira prima posljednje raporte od bombarderskih i lovačkih jedinica sa aerodroma kod Beča, Graca, Klagenfurta, Nađ Kanjiže i Arada. Plan je lako sačinjen jer je Hrvat, kapetan Kern, prebjegao avionom u Austriju sa preciznim podacima o letačkom rasporedu jugoslovenskih snaga. U tom trenutku, nekih 600 kilometara jugoistočno od Beča, počivao je Beograd u tihoj aprilskoj noći, ne sluteći da će mnogima sljedeći san biti onaj vječni. U kafani “Zora” u Poenkareovoj ulici veselila se uz muziku grupa mladića. Većina njih bili su piloti 6. vazduhoplovnog puka. Dobili su noć predaha pod uslovom da su uvijek u blizini aktivnog telefona, jer stigle su ozbiljne dojave o mogućem napadu. Atmosfera je samo prividno bila opuštena jer se u vazduhu osjećao neki nevidljivi nemir. Ova aprilska noć nije mirisala na proljeće i novi život već na nešto crno i prijeteće. To je bio nagovještaj teškog mraka koji će trajati četiri godine, a iz kojeg su se već kezile čeljusti fašističkih i drugih zvijeri žednih srpske krvi.

Divna Kostić, kraljica Skadarlije, pjeva “Kad bi ove ruže male...”. Sa stasitog oficira u kojeg je zaljubljena ne skida oči orošene suzama, njeno žensko srce odnekud sluti nesreću. Jedan sat iza ponoći prodorno i zlokobno zvoni crni telefon, muzika staje, kapetan Miloš Žunjić diže slušalicu i poslije par trenutaka odsiječe vojničko: “Razumem.” Drugovima je samo mahnuo glavom i pilotima 6. puka sve je bilo jasno, spremno su ustali i otišli u crnu noć. Nekoliko sati kasnije na zemunskom aerodromu sirene zavijaju dok novi “meseršmiti” 101. i 102. eskadrile brekću. Spremni su za polijetanje dok ispod njih drhturi trava povijena vjetrom moćnih elisa. U slavu i legendu, prva u parovima polijeće 102. eskadrila kapetana Žunjića. Neveliko, ali smjelo jato “bijelih orlova” strelovito se ustremljuje u presret crnim njemačkim “adlerima”, koji su svojom brojnošću zatvorili nebo. Sa 120 polijetanja puna dva dana ti mladi lavovi će smjelo gledati smrti u oči, okruženi vatrom, dimom i zaglušujućom jekom bitke, dok su se moćne letjelice propinjale pod njima kao bijesni konji. Vođa eskadrile prvi obara jedan “henkel”, ali previše je švapskih “meseršmita”. Dva ga zasipaju rafalnom vatrom, njegov avion krklja pogođen i pada tumbajući se s krila na krilo. Žunjić iskače, ali tada njemački lovci, suprotno ratnom pravu, čine jedan sraman čin i pucaju u našeg pilota, koji pada izrešetan sa zapaljenim padobranom.

To su činili i kasnije više puta, a obrušavajuće “štuke” su kosile i žene i djecu po beogradskim ulicama dok su bježali u panici. Ova hladna svirepost zaslužuje najdublji prezir. Sa svoje četiri eskadrile iz Krušedola i Zemuna, 6. puk je, prezirući smrt, pregorio svoje živote, braneći stotine hiljada nedužnih. U tom samoubistvenom otporu nadmoćnijima, prije ravno 83 godine, 11 pilota je svoje duše predalo plavom nebu otadžbine, a još devet njih će biti ozbiljno ranjeno. U plamteće buktinje su pretvorili 47 njemačkih aeroplana, pri čemu su i sami izgubili 18 aparata.

Samo je Hercegovac Milisav Semiz za dva dana uknjižio čak četiri vazdušne pobjede. Šta reći za Slovenca Mihu Klavoru, koji prekida kućno liječenje da bi se neoporavljen vratio u eskadrilu i borio do junačke pogibije. Sve su učinili da spasu Beograd, ali on je, kao i mnogo puta prije, morao nevinom krvlju i razaranjem svega najvrednijeg (Narodna biblioteka) platiti svoj ponos i slobodoljubivost. Oko 500 njemačkih bombardera u talasima, sa blizu 1.000 avio-polijetanja, donijeće mu upravo strašni sud.

U potpuno razrušenom gradu, na koji je bačeno 1,5 kilograma eksploziva po stanovniku (440 tona), smrt su našli nevini, procjene idu i do 10.000 ljudi. U isto vrijeme, 6. aprila vodila se još jedna neravnopravna bitka između pilota 5. lovačkog puka sa aerodroma Ražanovačka kosa kod Kumanova i formacije od 18 njemačkih “meseršmita”. U susret neprijatelju se vinulo 12 jugoslovenskih pilota svjesnih inferiornosti svojih sporih “fjurija”. Taj hendikep nadoknađuju čeličnom odlučnošću da odbrane svoju oficirsku čast i položenu zakletvu Kralju i Otadžbini. Komandir 111. eskadrile, kapetan Vojislav Popović odmah biva teško pogođen, ali izvodi oštar manevar zvani taran (zabijanje trupom u protivnički avion) i uz zaglušujući tresak ovim samoubilačkim aktom povlači u smrt i vođu švapskih pilota. Njegov primjer slijedi i pilot Milorad Tanasić, koji takođe izvodi taran, poslije kojeg se oba aviona sa odlomljenim krilima u plamenu sunovraćuju.

U ovoj borbi junački je pao i komandir 112. eskadrile kapetan Konstantin Jermakov, te piloti Jefto Arsić, Ratomir Milojević, Veroljub Stojadinović i Milutin Petrov. Tako su srpski piloti u Drugom svjetskom ratu postali “kamikaze” prije prvih japanskih kamikaza-pilota Teravučija i Kapušige. Taran izvodi i pilot Đorđe Cvetković braneći Podgoricu. Dva italijanska “savoja” praćena dimnim tragom padaju u borbi s njim. Ostavši bez municije namjerno pikira na jedan fašistički avion, sa kojim će zajedno izgorjeti. Tog 6. aprila, zbog sabotaže u Zagrebu, 8. bombarderski puk, smješten na aerodromu Rovine kod Banjaluke, izgubio je vezu sa nadređenom komandom. Po saznanju o zločinačkom napadu na Beograd, komandant puka Stanko Diklić sa svojim pilotima donosi odluku da sa dva bombardera napadnu neprijateljsku 2. armiju pred našim sjeverozapadnim granicama i da se tako osvete za krvavi mučki napad na prestonicu. Tačno u 14.40 časova dva “bristol blenhajma” polijeću u pravcu Slovenije, dok su ih pratila dva moderna lovca “harikena” sa obližnjeg aleksandrovačkog aerodroma. Komandir, Banjalučanin Ivan Pandža pilotu Karlu Murku izdaje nalog da iz rejona Murske Sobote uđu na prostor Austrije, pravo u osinjak. Vrlo niskim letom neopaženo se provlače do samog Graca, gdje razornim bombama pogađaju objekte glavne željezničke stanice. Spretno i sretno se izvlače u pravcu Maribora, iako su na repu imali dva švapska “Me-109”. Drugi “blenhajm” komandira Ivana Salevića, sa pilotom Đorđem Puticom iz Trebinja, napravio je “vatromet”, pretvorivši u buktinju skladište sa 60 vojnih vozila i druge opreme.

Ovaj kontraudar Jugoslovenske avijacije bio je pravi trijumf odvažnosti, u trenucima kad se naša odbrana mrvila pod njemačkim žrvnjem, izbušena izdajom iznutra. Samo dva dana kasnije aerodrom Rovine je napala formacija od 27 njemačkih “meseršmita”. Tada iz Aleksandrovca polijeće 106. eskadrila 4. puka pod komandom kapetana Dragiše Milijevića i neustrašivo, sa 10 “IK-2” aviona, kao osice napadaju nadmoćnijeg neprijatelja. Heroj Milijević, iako pogođen, sasjekao je tri “mesera” do junačke pogibije. Sve je tutnjalo i sijevalo kao u vatrenom kotlu, prije no što su švapske ptičurine, prilično očerupane, uzmakle.

Avioni 8. i 1. puka su u više navrata bombardovali aerodrome u Austriji, Mađarskoj, Rumuniji i Bugarskoj. Tako je Prijedorčanin Slavko Zelenika, pilot 11. samostalne grupe, sa svojim “bristol-blenhajmom” 7. aprila bombardovao aerodrom u Aradu, ali je u povratku zajedno sa posadom Radovićem i Bakićem, poslije grčevite borbe iznad Kovilja, bio žrtva dva švapska “mesera”. Poslije ozbiljnijeg uvida u činjenice, u vodu padaju ocjene da je vojna avijacija Kraljevine bila malobrojna i zastarjela. Od nekih 1.000 letjelica, “samo” oko 200 je bilo modernih, međutim, to je bilo najbolje što su Evropa i svijet tada imali. Bombarderi “blenhajm” i “dornije”, te lovci “meseršmit 109” i britanski “hariken”, kao i ponos naše avio-industrije “IK-3”, bili su za to vrijeme kao kad bi danas Srbija imala oko 60 aviona 5. generacije. Konačno, ti isti avioni su bili glavna snaga njemačke i britanske ratne flote. Osim rečenih, još bar 200 naših aparata je bilo i te kako borbeno upotrebljivo. Međutim, za Luftvafe 1941. niko u Evropi nije bio dovoljno dobar. Brojevi su naprosto neumoljivi. Pored toga, njemački piloti su bili prekaljeni vazdušni asovi sa nekoliko godina iskustva u vazdušnim okršajima. Naša strana je uz to bila rastrojena petom kolonom i u takvim okolnostima nije mogla razmahnuti sve svoje snage i ostvariti koncentraciju i sadejstvo. Većina njenih najboljih aparata nije ni uspjela da poleti u susret neprijatelju.

Unutar oficirskog kadra, prije svega hrvatskog, djelovao je njemački Abver, pa je odmah 6. aprila paralisan dio sistema odbrane praćen diverzijama, pobunom, subverzijama i drugim radnjama u korist neprijatelja. Od mnogobrojnih slučajeva navešćemo samo nekoliko imena koje danas “domoljubne udruge” veličaju kao hrvatske heroje. Komandant 3. puka Zdenko Gorjup, sa bazom u Skoplju, imao je na raspolaganju 60 najmodernijih “dornije” bombardera. Umjesto da stupi u akciju, on pokreće pobunu i tako omogućuje neprijatelju da uništi skoro sve avione na tom aerodromu. Vrlo brzo se priključuje ustaškoj avijaciji, što će učiniti i Dragomir Rupčić, komandant 1. vazduhoplovne brigade i postati general-vitez ustaškog “zrakoplovstva”. Istim putem krenuće visoki oficiri Bajdak, Džal i Čulinović. Komandir 104. eskadrile slavnog 6. puka Borivoje Marković u noći 11. aprila ne uspijeva spriječiti izdaju i bijeg pilota Zlatka Dimčevića i još nekih. Kada se 1946. vratio iz zarobljeništva i postao pilot JNA, oni su mu bili nadređeni oficiri.

Komandant 51. vazdušne grupe Adum Romeo odbija da se bori i takođe bježi ustašama. Partizani ga 1943. zarobljavaju, no ubrzo ga kroz razmjenu zarobljenika vraćaju ustašama. Krajem rata ponovo je u partizanskoj uniformi, kao visoki oficir vazduhoplovstva JNA. Poseban je slučaj komandanta 2. lovačkog puka Franje Pirca, on je još prije aprilskog rata imao veze sa Nijemcima. “Svoj” puk konstantno drži van operacija, iako je imao potrebno vrijeme za akciju zbog kragujevačke lokacije puka. To je onaj isti Pirc koji sa pištoljem u ruci zabranjuje pojedinim pilotima da polete u pomoć odbrani Beograda. Na kraju naređuje paljenje najmodernijih “meseršmita” i “harikena”, da kao ne bi pali neprijatelju u ruke. Čim su Nijemci zauzeli Zemun, avionom prelijeće njima, da bi ga uskoro Pavelić imenovao za načelnika stožera bojnog zrakoplovstva NDH. Koncem 1943. ponovo je u partizanima, a Tito ga postavlja za prvog komandanta Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Pored ovog “transfera kadrova” između Broza i ustaša, još jedna velika mrlja i grijeh stoje na obrazu oslobodilaca prema junačkim pilotima aprilskog rata. Odmah treći dan po zauzimanju Beograda partizanska komanda u Pančevu poziva sve pilote Kraljevine da se odmah jave radi angažovanja u vojsci. Odazvalo se njih 72, ne znajući da će vezani žicom biti odvedeni na obalu Tamiša i streljani u noći 29. na 30. novembar 1945. Sva dosadašnja saznanja vode prema generalu Pircu kao glavnom naredbodavcu ovog gnusnog zločina. Biće da je među 72-ojicom bilo puno svjedoka njegove izdaje. Da li smo išta naučili?!

Samo u 20. vijeku tri puta nas je ujedala zmija iz iste rupe. Valjda je konačno došlo vrijeme da nadležne državne komisije i zvanična srpska istoriografija objelodane sve tajne koje već odavno nisu tajne, kako bismo se konačno oslobodili tragičnih zabluda. To je važan korak da bi žrtva 137 pilota, istinskih srpskih i jugoslovenskih patriota, dobila pravo mjesto u našem društvu i kulturi sjećanja. Dok čovjek, svjestan epske dimenzije ove priče od prije 80 godina, prevrće po rukama sve ove dokumente i fotografije, naviru snažne emocije. Prvo se javi duboka sjeta zbog sudbine tih mladih ljudi kojima je Prvi svjetski rat oteo djetinjstvo, očeve i skoro sve što su imali, a eto, čim su stasali, isti je zlikovac došao i po njihove mlade živote. Poslije toga osjetite istinski ponos što pripadate narodu koji rađa ovakve vitezove. Na kraju vas obuzme neki stid zbog nacionalne sramote zato što nam decenijama imena ovih heroja nisu značila ništa. Takvi junaci moraju biti nepresušni izvor naše duhovne snage i dostojanstva.

Fabrike

U tadašnjoj Srbiji je bilo nevjerovatnih šest fabrika aviona i dvije avio-motora, od kojih su neke brojale i više od 3.000 radnika. Po licenci se proizvodilo na stotine tadašnjih zvijezda evropskog neba: “harikeni”, “dornijeri”, “bristol blenhajmi” i mnogi drugi. Lovac “IK-3” je bio sveti gral domaće pameti i tehnologije, on je u borbi (Semiz) uspješno rušio i neprikosnovene “meseršmite”. Fabrike “Ikarus”, “Rogožarski”, “Zmaj”, “VZ Kraljevo”, “IAM Rakovica”, “Albatros” i “Svetozar Vujković i sinovi” su od 1924. do 1941. isporučile 890 aviona izrađenih po stranim licencama i 550 aviona domaće konstrukcije, te 1.150 savremenih avionskih motora. Druga polovina 30-ih je bilo zlatno doba naše avijacije, a Kraljevina Jugoslavija je smatrana i te kako ozbiljnom državom.

Autor: Dragan Mijović