Postoji jedan datum i te kako važan u istoriji Sarajeva i Bosne i Hercegovine, jedan od onih poslije kojih su nastupale velike i sudbonosne promjene. Međutim, malo ko danas u Sarajevu zna sa čim je u vezi 6. novembar, a i oni rijetki tamo koji to znaju neće više da znaju.

Naime tog datuma 1918. godine u Sarajevo je ušla Srpska vojska, nakon što su ga napustile posljednje poražene austrougarske trupe. U novostvorenoj Kraljevini SHS, odnosno Jugoslaviji, taj događaj je narednu 21 godinu u ovom gradu najsvečanije proslavljan nizom državnih, vojnih i kulturno-sportskih manifestacija. Međutim, nestankom te države taj datum, odnosno taj događaj, je potpuno marginalizovan, ali o tome će kasnije biti nešto više govora.

Krenućemo redom, poslije proboja Solunskog fronta septembra 1918, čemu je Srpska vojska dala nemjerljiv doprinos, došlo je do ubrzanog sloma snaga Centralnih sila. Žustro goneći neprijatelja, srpske armije su krajem oktobra ušle na teritoriju Austrougarske. Njihov krajnji cilj bio je da u skladu sa deklaracijama - Niškom (7.12.1914) i Krfskom (20.7.1917), izbiju na željene granice buduće zajedničke države, što su konačno i učinile na liniji Klagenfurt - Mohač - Pečuj - Temišvar. A na dramatične pozive iz Splita i Zagreba hitale su ka sjeveru Jadrana da posjednu prostor koji je Italiji obećan Londonskim ugovorom iz 1915. godine. U okviru tih završnih operacija srpska druga armija, bolje rečeno dijelovi njene Timočke divizije, se krajem oktobra nalaze nadomak Višegrada.

U Zagrebu je 29. oktobra proglašena nekakva Država Slovenaca, Hrvata i Srba (SHS), sa federalističkim ambicijama u formiranju buduće zajedničke države. I u Sarajevu se osniva Narodno vijeće za BiH na čelu sa Gligorijem Jeftanovićem i zamjenicima Jozom Sunarićem i Halid-begom Hrasnicom. Njima će 1. novembra general Sarkotić predati upravu nad zemljom, znajući da se glavnina carske vojske ubrzano povlači u haotičnom stanju. Potom žurno napušta Sarajevo da izbjegne zarobljavanje. Tih dana u zemlji je potpuno bezvlašće i haos. Na glas da je srpska vojska izbila na Drinu, 4. novembra se iz Sarajeva upućuje delegacija u sastavu: Milan Jojkić, Hamdija Svrzo i Vjekoslav Jelavić, da u ime Vijeća u Višegradu zamole komandu 2. armije da njene jedinice dođu u Sarajevo, odnosno u BiH, kako bi se održao red i mir. U Višegradu ih prima potpukovnik Živan Ranković, komandant 14. puka Timočke divizije, da bi ih sutradan u Vardištu srdačno ugostio i lično vojvoda Stepa Stepanović, kojem prenesoše pozdrave i molbe iz Sarajeva. Uz saglasnost Vrhovne komande, vojvoda odmah formira Sarajevski odred pod komandom pukovnika Milana Nedića, sastavljen od 14. puka Timočke divizije, konjičkog eskadrona i jedne brdske baterije. Djelovi tog odreda će odmah biti vozom upućen u Sarajevo.

Ulazak

Sarajevski odred ulazi u grad

Tog 6. novembra 1918. voz sa srpskim vojnicima je ulazio u okićenu stanicu Bistrik, pozdravljan plotunima topova sa vratničke tvrđave. Himnu Srbije i vojne marševe svirala je češka kapela, a djevojke u narodnoj nošnji su ih dočekale sa buketima cvijeća. Pozdravni govor je održao Gligorije Jeftanović, da bi se odred potom uputio u centar grada, gdje ih je čekao okupljeni narod.

Niz Bistrik je krenula kolona prekaljenih ratnika, na kojoj se vidjelo da rutinski drže korak i svaku drugu jednoobraznost. Sve je kod njih bilo nekako prirodno, čak pomalo i ležerno, dok su im puške, bajoneti, čuturice i sablje kuckale u jednoličnom taktu. Štolne na konjskim potkovama toptale su po kaldrmi, a klincima potkovane vojne cokule proizvodile su neki škrgutavi ritmički štropot. Na mrkim ozbiljnim licima tih boraca dugogodišnje patnje i ratni napori utisnuli su jasno vidljiv pečat. Posmatrač je intuitivno mogao osjetiti neku suzdržanu snagu koju je odavala njihova pojava. Djelovali su ubjedljivo i pouzdano i nije bilo ni zere sumnje da je ta vojska kadra odlučno i vješto izvršiti ono što joj se naredi. Sve do unazad nekoliko dana uskakali su iz borbe u borbu, grabeći naprijed, skoro bez sna, jedući kad stignu, danima ne skidajući čizme. Mnoga njihova braća izginuše unazad 45 dana, kad pod borbom pređoše blizu 600 kilometara. Sve je počelo 16. septembra na Dobrom polju i Kozjaku, kad upravo njihova Timočka, zajedno sa 122. francuskom divizijom, u nadljudskoj borbi probi prvu brešu na gvozdenom Solunskom frontu. Potom su se krvavo klali sa Bugarima na nož i bombu, da bi ih u samoj Srbiji dočekali bunkeri i rovovi Nijemaca, Austrijanaca i Mađara. I tako redom sve do Drine. Na svakom koraku ih je presretala smrt. Pri tome su morali proći mimo svojih popaljenih i u crno zavijenih sela, gledajući uz put golu i bosu izgladnjelu sirotinju, jer su Švabe u povlačenju opljačkale sve što su stigle. Da, moralo se ići dalje, iako o svojima kući ništa pouzdano nisu znali. Samo natčovječanska volja pokretala ih je naprijed, jer je još taj posljednji napor tražila od njih otadžbina. Što reče jedan od njih: “Viš' nam je i junaštvo bilo dodijalo”. No, ne bješe ni tad bijega iz jedinica, mada se često znala oteti baš gadna psovka ili proklinjanje, jer tako je ratnik davao oduška čemeru i jadu koji rat nosi sa sobom.

I evo ih danas, po dosta lijepom jesenjem danu, kako polako ulaze u grad. Već pod Bistrikom ih, uz burno klicanje, dočekuju prve veće grupe građana. Na čelu odreda na velikom putastom alatu jaše već pominjani potpukovnik Živan Ranković, čovjek harizmatične pojave, lijepog lica sa “husarskim” brkovima, vitak, utegnut, energičnih pokreta, što bi se reklo oficir “ko iz čitanke”. Kolona stiže na Vojni trg koji će uskoro baš po njemu dobiti ime “Rankovićev trg”, a ulica Bistrik kojom su se kretali zvaće se “6. novembra”. Prelazeći Carevu ćupriju (uskoro Žerajićev most), zatim okreću obalom Miljacke, naskoro nazvanom “„Obala vojvode Stepe”. Tu već čekaju nepregledne mase naroda, koji u opštem zanosu gromoglasno kliče Srbiji, kralju Petru i slobodi. Građani Sarajeva su u veličanstvenoj atmosferi izašli na ulice, gdje su sa ogromnim oduševljenjem satima strpljivo iščekivali njihov dolazak, jer se zbog prekida veza nije znao čas dolaska voza. Za sarajevske Srbe to je bio najveličanstveniji događaj u njihovoj dotadašnjoj istoriji. Milan Jojkić je kasnije pisao da je tog dana vidio “neko drugo, do sada neviđeno Sarajevo, nikad i nikojom prilikom ne vidjeh toliko naroda u Sarajevu”. Navodeći da su skoro sve kuće i javne zgrade imale istaknute, na brzinu šivene srpske trobojke, te da su se ljudi najsvečanije obukli za doček.

Ulice su bile zakrčene, tadašnja štampa je procjenjivala da je oko 30.000 ljudi dočekalo srpske ratnike na ulicama grada koji je osam godina ranije imao po popisu 51.919 stanovnika. Osjećaj bezmjernog poštovanja, divljenja i zahvalnosti obuzimao je Sarajlije, koji su u neviđenom zanosu oduševljeno klicali svojim oslobodiocima. Neke žene su ridale, druge su kitile vojnike cvijećem i peškirima, ljudi su pritrčavali i ljubili vojnike pa čak i njihove konje. Bijaše to prava eksplozija emocija! Na donedavno ozbiljnom licu ratnika sada je zatreperila neka svjetlost radosti i optimizma, kao kad na suroj stijeni zaigra sunčeva zraka. Od ovog silnog narodnog ushićenja koje ih je zapljusnulo, tijelom im je prolazio lagani drhtaj, a pod grlom ih nešto stezalo. Da nisu bili u stroju, najradije bi poletjeli u zagrljaj tom narodu, što ih je ozarenih lica pozdravljao. Bili su tronuti i ošamućeni, bez traga nadmene gordosti ili pobjedničkog trijumfa.

Tenzije

U masi se mogao zapaziti i prispjeli narod iz obližnjih sela u svojoj prostoj nošnji. Dirljivo je bilo gledati koščate starine, gorštake kako skidaju astragan šubare sa sijedih glava, krste se pobožno i otiru suze čvornatim šakama. Oni su godinama sa neugaslom nadom nosili svoj krst patnje, čekajući današnji dan i dolazak konačne slobode, koju evo na svojim bajonetima donesoše ovi krasni srpski vojnici.

Pred zgradom vlade pukovnik Ranković zaustavi i postroji odred za ceremoniju dočeka. Njegove komande, iako vojnički odsječene, imale su prizvuk neke prisne blagosti, jer sa tim ljudima je šest godina gazio krv i blato i neopisive strahote preturio preko glave. Dok su zastave od vjetra pucketale na visokim jarbolima, govorili su u ime Narodnog vijeća Atanasije Šola, a potom vrlo nadahnuti Vasilj Grđić: “Beli Orlovi, ovjenčani vijencima pobjede doletiste nam danas u naše lijepo Sarajevo. (...) pričajte nam, Beli Orlovi, zašto u krv ogrezošte? Znam, čujem odgovor! (...) Jeste li se umorili, Beli Orlovi? Smijemo li vam pristupiti? Dopuštate li robu petvjekovnom počinuti u vašem zagrljaju? Željno smo vas čekali kao dijete majku, kao trava rosu, kao ozebao sunce”. Tek u smiraj dana odred se smjestio u kasarnu pod Bistrikom.

Pukovnik Milan Nedić, kao komandant mjesta, uskoro u kafani “Marijin Dvor” zatiče grupu visokih austrougarskih oficira. Saznavši da ih je iz Zagreba poslalo Vijeće SHS kako bi formirali bosansku vojsku, bukvalno ih je najurio. Potom telefonom nazva Zagreb i Matu Drinkoviću zaprijeti da mu se drugi put nijedan živ neće vratiti. On 11. novembra piše Vrhovnoj komandi da najveći dio naroda u Bosni i Hercegovini želi sjedinjenje sa Srbijom, ali da Zagreb pokušava stvoriti jugoslovensku republiku bez Srbije i Crne Gore. Nažalost i neki predstavnici Srba iz BiH u Jugoslovenskom odboru (Vasiljević, Stojanović) zanemaruju želju većine naroda u BiH, jer su se za direktno ujedinjenje sa Srbijom izjasnila 42 od ukupno 54 tadašnja sreza. Oni su smatrali da to ujedinjenje treba ići preko Zagreba, iz kojeg su prema Beogradu već odapinjane neprijateljske strijele, koje će vremenom biti sve više umakane u otrov. No uskoro je 1. decembra 1918. proglašena Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca i sve dok ona bude trajala, tenzije nikad neće prestati.

Na dočeku Srpske vojske bio je i priličan broj muslimana, od koji su neki “sa malo iskrenosti pozdravljali Srpsku vojsku”, piše list “Budućnost”, dok se jedan broj njih negdje pritajio, plašeći se odmazde za ozbiljna zla učinjena Srbima tokom rata. Reis ul ulema Čaušević je 15. novembra u oficirskom domu priredio veliki banket (zijafet) oslobodiocima, uz prisustvo najviđenijih muslimana. Na sazu je za goste pjevao Nuraga Džabija. U pozdravnom govoru reis se obratio “junačkoj vojsci neumrlih zasluga za slobodu svoje braće po krvi i jeziku”, ističući “... da će muslimani Bosne i Hercegovine znati cijeniti vaše bratske zasluge i čuvati uspomenu na ovaj veliki događaj”. Na kraju je gromoglasno kliktao veličanstvima Petru i Aleksandru i junačkoj Srpskoj vojsci.

Bješe to onaj isti reis Čaušević koji je krajem novembra 1914. u Begovoj džamiji pred mnoštvom muslimanskog svijeta pročitao fetvu Šeih-ul-islama o proglašenju džihada protiv pravoslavnih, kojom prilikom je uzvikivao: “Mi muslimani dužni smo se odazvati džihadu i tijelom i imetkom. Sretni smo što možemo pod slavnom zastavom naše monarhije izvršiti i našu vjersku dužnost džihada!” (“Sarajevski list”, broj: 306 za 1914). Slično Čauševiću i drugi su lideri muslimana okrenuli ćurak naopako, poput vatrenog ugarofila Šerifa Arnautovića, koji je pred sami slom 1918. grofu Tisi izjavio da će ubiti prvog srpskog vojnika koji kroči u Sarajevo, a onda i sebe na šeher-Ćehajinoj ćupriji. Ili recimo Spaha, koji je 1916. kliktao hvalospjeve Poćoreku, što je “pretr'o i pregazio Srbiju”, kao i neki koji su odmah poslije vidovdanskog atentata tražili oružje da idu na Srbiju. Sada su se svi oni naprosto topili od milja “hoš geldum”, veličajući Srbiju i njenu vojsku, poput Fadila Kurtagića koji za tu priliku napisa pjesmu “Osloboditelji”. Danas neki priznati Bošnjaci, zbog okolnosti opravdavaju takvo udvorničko (hizmećarsko) ponašanje kao “neophodan taktički potez”.

Takođe se tvrdi kako srpska vojska i nije oslobodila Sarajevo jer za njega nisu ni metak ispalili, ne spominjući da su upravo Srbi sa svojim saveznicima na bojnom polju slomili kičmu Austrougarskoj, zbog čega su se njene trupe u rasulu povlačile i iz Bosne. Po istoj logici Srpska vojska nije oslobodila ni Beograd, jer se ni za njega nisu vodile borbe, pošto su K-u-K soldati upravo zamicali preko Save kad su prve srpske trupe ulazile u grad. Desetine gradova u desetinama ratova oslobođeni su bez uličnih borbi. Konačno, ako se poražena tuđinska vojska povuče iz nekog prostora, a u njega potom uđu pobjedničke trupe, onda se one smatraju oslobodiocima. U Bosni i Hercegovini, gdje su Srbi vijekovima bili većinski narod, srpska vojska nije mogla biti tuđinska, već je dolazila kod svoje braće koji su je zvali i željno čekali, uprkos činjenici da je bilo i onih koji joj se nisu radovali. Ako srpska vojska nije oslobodila Bosnu i Hercegovinu, odnosno Sarajevo, možda ti mudraci znaju kako je onda do njega uopšte došlo, da li su možda šuckori protjerali svoje gospodare ili je car Karlo nazvao Sarkotića i otprilike mu ovako rekao: “Her Stjepan, dosadilo nam je da vladamo tom Bosnom, a Bošnjaci su tako dragi ljudi, povuci vojsku i predaj im zemlju na upravu!”

Upisano u istoriju

Drugi se jedan bosanski “naučnik” pita kako se Srpska vojska može smatrati pobjedničkom kad je skoro čitav rat “bila u bijegu”?! Na sreću, istorija Velikog rata je masnim slovima upisana u debele evropske knjige, a tamo stoji da je Srbija 1914. izvojevala prve savezničke pobjede na Ceru i Kolubari, ali da se u jesen 1915, ne pristajući na kapitulaciju, morala povući ka saveznicima u Grčku, napadnuta od tri carske vojske sa skoro milion vojnika. Njena vojska prorijeđena prethodnim velikim gubicima i užasnom epidemijom tifusa nije mogla odoljeti toj sili. Prihvaćena je u zimu 1916. na Krfu i već poslije 3-4 mjeseca oporavljena posjela svoj sektor Solunskog fronta. O njenom doprinosu savezničkoj pobjedi govorili su mnogi važni ljudi: tokom proboja solunskog fronta, Franše d'Epere: “Sve zavisi od srpske vojske. Ako ona nastavi da napreduje, možemo unapred računati na konačan uspeh. U protivnom, biću primoran da naredim defanzivu”; feldmaršal Hindenburg: “Padom makedonskog fronta Centralne sile više nisu imale nikakve šanse da dobiju rat.” njemački car: “Sramota, 62.000 srpskih vojnika su odlučile rat”, itd., itd.

Na kraju se vraćamo pitanju sa početka ove priče: “Gdje se zagubi 6. novembar?” Odgovor je vrlo jednostavan, komunisti su dolaskom na vlast isključivo sebi prisvojili autorstvo stvaranja Jugoslavije i ujedinjenja njenih naroda, osporavajući glavne tekovine Velikog rata pa time i ulogu Srbije u njemu. To su zdušno podržali i muslimanski nacionalisti, naravno svako iz svojih pobuda. Na Petom kongresu KPJ za tu politiku Broz je u referatu postavio obrazac: “Do takozvanog ujedinjenja 1918. došlo je uz asistenciju srpskih i francuskih trupa koje su došle u Hrvatsku, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru kad tamo nije bilo austrijskih i njemačkih vojnika. Cilj je bio obezbijediti velikosrpskoj buržoaziji vladajući položaj. Došlo je do jakog otpora protiv takvog ujedinjenja, koji je u krvi ugušen u Crnoj Gori i Hrvatskoj”, kaza Titaga, kako mu tepaše muslimani.

E sad je valjda jasno zašto je “Rankovićev trg” preimenovan u “Trg 6. aprila”. Međutim, na sljedećoj raskrsnici istorije devedesetih nestaće i taj naziv, jer je i on vezan za oslobođenje Sarajeva 1945, opet po baksuzluku od “nake srpske vojske”. Sad se on ponosno zove “„Trg Austrije”, eto stara ljubav zaborava nema! Nekima su i te 1918. draže bile crno-žute bukagije nego srpska sloboda, no dobro, izbor je slobodan, svakom svačije. Ali gdje su danas Srbi sarajevski poslije tolikih pobjeda i “oslobođenja”? E, tu je odgovor malo složeniji. Jugoslavija, kao naš fatum, bila je tragično srpsko iskustvo, ali ne samo voljom drugih, ozbiljna krivica leži i u našem nakaradnom idealizmu. Svi ozbiljni narodi posjeduju zdravu dozu nacionalnog egoizma, jer se prvo moraju gledati interesi svog naroda pa tek onda drugih. Prosječan Srbin smatra da je najplemenitija stvar brinuti se i činiti više za druge nego za sebe i to ne samo na ličnom, već i na nacionalnom nivou. Kada se ta naivnost suoči sa orijentalnom prevrtljivošću, jezuitskom prepredenošću i protestantskim pragmatizmom, propast je gotova stvar. Broz, koji još živi u mnogim srpskim srcima, nije bio samo austrougarski kaplar, već i sljedbenik mnogih elemenata njene politike pa je pod njegovim vladarskim žezlom srpski narod potpuno razbijen, teritorijalno i etnički. Stvoreni su novi nacionalni identiteti upereni protiv Srba pa dođe do krvavog epiloga devedesetih, a obrisi te njegove, odnosno K-u-K politike, i danas su prepoznatljivi svuda oko nas.

Stepa

Vojvoda Stepa Stepanović je u Sarajevo stigao 17. novembra 1918. i svuda bio najsrdačnije dočekan kao oslobodilac. On je za “Narodno jedinstvo” istakao da Srbija ulazi u novu državnu zajednicu “bez ikakvih pretenzija na prvenstvo, bez ikakve namere da vodi hegemoniju”. Takve stavove su u svakoj prilici ispoljavali i njemu potčinjeni oficiri. U Sarajevu je živio vrlo skromno i u svemu se trudio da njegove trupe doprinesu mirnom suživotu. Sarajlije su ga neobično poštovale i obasipale počastima i onda kad je napustio njihov grad.

Nedićeva sudbina

Pukovnik Nedić iz ove priče je potonji general Milan Nedić, predsjednik Vlade narodnog spasa u okupiranoj Srbiji od 1941. do 1944, umoren od komunista 1946. Dok ga jedni smatraju kvislingom, drugi ga nazivaju “narodnom majkom”. Odbacimo li bar pola komunističke propagande i pogledamo li podrobnije činjenice koje govore šta je činio voljno, a šta je morao i šta je bila alternativa njegovom djelovanju, vidjećemo da “đavo i nije crn ko što se priča”.

Autor: Dragan Mijović