Ako je neko sumnjao da se može za manje od decenije stići od čina podnarednika do oficirskog čina majora, razuvjeriće ga blistavi borbeni put srpskog oficira Mihaila Mike Madžarevića u ratovima od 1912. do 1918. Ta prekoredna unapređenja ne steče naginjući se nad đeneralštabne mape u nekoj komandi, već gazeći krv do koljena i nudeći bez zadrške i svoju glavu na oltar otadžbine.

Sve te zvjezdice i zlatne epolete lično su mu davali srpski kralj, pa prestolonasljednik, te vojvoda Mišić. A najviše ordenje na samom poprištu velikani su lično skidali sa svojih dolama i kačili na njegove grudi, gdje su na kraju bljeskale tri Karađorđeve zvijezde s mačevima, francuska Legija časti, britanski Ratni krst, dva Ordena Belog orla sa mačevima, zlatne i srebrne medalje za hrabrost, tri spomenice itd. Kad tako stoji u analima srpske vojske, onda je sigurno samo jedno - da je opasno veliki ratnik bio taj srpski oficir, što se isticao mimo hiljade hrabrih srpskih vitezova, kojih nije manjkalo u kraljevoj vojsci, onih što su bili kadri stati na biljegu i rugati se smrti.

U njegovom vojnom kartonu stoji da je Madžarević Ilije Mihailo rođen u Murgašu kod Uba, 13. januara 1894, dakle prije ravno 130 godina.

Još kao dječak bio je zanesen vojskom i oružjem, slušajući legende o srpskim junacima, pa tako poslije osnovne i trgovačke škole 1. septembra 1910. godine stupi u Pešadijsku podoficirsku školu, koju okonča sa briljantnim uspjehom, kao prvi (najbolji) u rangu 21. klase pitomaca.

Umijeće komandovanja

Početkom Prvog balkanskog rata na dužnosti je vodnika u Drinskoj diviziji prvog poziva. Već tokom oktobra pokazuje od čega je sazdan u čuvenoj Kumanovskoj bici, dok su Srbi slamali kičmu Vardarskoj armiji Zeki-paše. Njegov 17. puk prodiraće sve do Prilepa, gdje se Mika ističe umješnošću smjelog komandovanja u borbi za Bakarno guvno i Bitolj. Kod Kukuričana sa svojim vodom zarobi tursku bateriju i začas bi okićen srebrnom medaljom za hrabrost. Potom ga vidimo na opsadi Skadra, gdje njegov puk tuče turska krstarica “Hamdija” i to zrnima sa monogramom austrijske carice iako Beč tad nije zvanično u ratu. Krajem te godine na epoletu pade i treća - narednička zvjezdica.

Mali predah, pa valjade i sa Bugarima 1913. sravniti i nove i stare račune. U borbama na Bregalnici i Govedarniku više puta, iako ranjen, juriša “na bombu i bajonet” i ponovo dobija najviše ocjene i pohvale. Tada ga kralj, čika Pera, prevodi iz podoficirskog u oficirski rang aktivnog pješadijskog potporučnika. Na nesreću, uskoro zakači koleru s kojom se rvao nekoliko mjeseci.

Predaha nije bilo, išlo se iz rata u rat: dvanaesta, trinaesta, četrnaesta. Veliki rat nastavlja u Drinskoj prvog poziva, ali sada kao komandir čete, u legendarnom 5. pješadijskom puku “Kralj Milan”.

Njegova hrabrost ne bješe tek dar od Boga, već i izraz dubokog vatrenog patriotizma. S ozbiljnošću svjesnom svog cilja, silovito i smjelo je jurišao na zlotvore, koji za pravdu i Boga ne znaju. Jer kada se suočio sa slikama užasa, svirepih zločina u Mačvi i Podrinju, toj dolini suza, zarekao se da se neće smiriti “do istrage svoje ili njine”. Potresni prizori duboke boli i tuge u očima izmučene mačvanske siročadi dugo su ga pekle u grudima. Zbog toga je odmah, mimo oficirske prakse, zadužio pušku i bombe, izmolivši od starješina pravilo da sa svojim ljudstvom prvi nastupa, a posljednji odstupa. Od tog trenutka i u “švapskoj” vojsci će njegovo ime postati vrlo poznato.

Negdje u avgustu 1914. na položaju kod Loznice posjeti ga majka Kata. Više se nisu vidjeli, jer je pola godine kasnije stradala od tifusa.

U krvavoj bici na Drini zadivljuje svojim junaštvom. Nedaleko od Krupnja zaustavlja povlačenje naših snaga, prepriječivši put Švabama sa svojim borcima, smače im majora i više vojnika, a ostali udariše u bijeg. Pamti se njegov čuveni pogodak “mauzerom” na 400 metara daljine, kada je likvidirao austrijskog oficira Frica Majera, koji je dvogledom izviđao srpske položaje, povremeno se zaklanjajući za leđa jedne seljanke.

Na Mačkovom kamenu, toj krvavoj kasapnici, stalno juriša u prvim redovima kada je i ranjen u glavu, srećom lakše. I dok se u drugim vojskama oficirima branilo da “trče pred metak”, kod Srba to nije važilo, pa tako u tom boju živote položi 115 srpskih oficira, uz gromku komandu “za mnom junaci”.

Slijede dramatične borbe čuvene Kolubarske bitke, koja će biti fatalna za oko 100.000 Austrougara, a njih oko 44.000 biće zarobljeno, od kojih je Mika lično u selu Šilopaj zarobio čitav vod Mađara, a na Mramoru još veću grupu oficira i vojnika, uključujući i jednu topovsku bateriju, te kompletan sanitet. Tada zadobi ranu podlaktice sa prelomom kosti. Po povratku u jedinicu čekala ga je Zlatna medalja za hrabrost.

Poslije te slavne pobjede saveznici nerazumno traže od naše vrhovne komande da preduzme ofanzivne akcije na tlu Austrougarske. Jedinice na Drini i Savi moraše brzo prikupljati saznanja o rasporedu i snazi neprijatelja na određenim sektorima. Madžarević se tog maja 1915. odmah dobrovoljno javlja da, uprkos mrtvim stražama, zarobi nekoliko “živih jezika” radi izvlačenja tih podataka. Uporno sistematski osmatra neprijateljsku obalu i uskoro u rejonu Kupinova, po kišnoj noći 8. na 9. maj, sa 16 saboraca u tri čamca drsko pređe Savu kod Vladimiraca i banu “na dobro j'tro” Švabama. Njih 20 poveza i prebaci na srpsku stranu, al' ne bi mu to dosta, već sačeka još jedno odjeljenje, pa i sa njim uradi isto. Tad na njegova prsa pade prva Karađorđeva zvijezda s mačevima, a njegovi vojnici dobiše Obilića medalje. Potom 22. maja sa 22 borca ponovo prelazi Savu kod Novog Sela i munjevitim prepadom devet Švaba posta lak plijen njegovih “komandosa”.

Kraljev poziv

Kalendar Mikinih akcija za mjesec maj bio je gusto popunjen. Kad zađe mjesec i spusti se teški zastor mrkle noći, a rijeka pređe iz modre u crnu boju, tad bi počinjalo njegovo “radno vrijeme”. Hladnoća, kiša i vjetar ujedaju do kosti, međutim upravo je birao takve okolnosti kad kiša šljapka po talasima Save i pokriva zvuk burljanja vesala po vodi. Tada bi brodio prvi, nakoljenčen na kljunu čamca, kao panter pred skok i zurio u zlokobnu tamu suprotne obale, odakle ih je svaki čas mogla zasuti kiša mitraljeske tanadi.

U noći 26. na 27. maj Madžarević sa grupom od 27 ljudi kod sela Provo ponovo neopaženo prelazi Savu i ponovo je devet “živih jezika” prebačeno u štab puka. Svaki put iz njih su “iscijeđeni” izuzetno važni podaci. Po povratku, neispavan, promrzao i iscrpljen, kada mu živci naglo popustiše od dugotrajne napetosti, zaspa kao klada. Poslije nekog vremena budi ga ordonons iz bataljona jer ima telefonsku vezu:

“Alo – javi se Madžarević. – Alo, ovdje Petar - ču se sa druge strane. - Koji, bre, Petar, imaš li prezime - upita bunovni Mika. - Kralj Petar - tiho odgovori sagovornik. Na to se Mihailo ukopa u stavu “mirno” i energično reče: - Izvolite, Vaše veličanstvo. - Za pokazanu i osvedočenu hrabrost prilikom prelazaka Save i zarobljavanja neprijateljskih vojnika, ja vas Madžareviću pod današnjim danom unapređujem u čin poručnika. – Hvala, Vaše veličanstvo.

U nastavku razgovora sijedi kralj, koji je tih dana i sam silazio u rov s puškom, zamoli od Boga da se takvi junaci množe u njegovoj vojsci, a onda ga brižno očinski posavjetova: “Mihailo, vodi računa o sebi!...Neka te sreća služi, dete moje!... Pozdravi drugove”.

Uskoro je valjalo od Švaba preoteti Mišarsku adu, koju oni ugrabiše zajedno sa 13 srpskih vojnika. Komandant 5. puka Miletić tu složenu operaciju  ponudi naravno Madžareviću. On je poslije dužeg osmatranja donio precizan plan koji je na kraju uspješno izvršen 13. jula te 1915. god.  Naime, na gornji dio ade je vršena artiljerijska priprema i pješadijska vatra, dok se Mihailo noću sa 217 ljudi pomoću devet pontona tiho iskrcao na donji kraj ade. Austrougare pred zoru snađe strašni sud, njih 40 mrtvih otpluta niz rijeku, a 136 je zarobljeno, dok su kod Mike dvojica ljudi poginula, a 12 ranjeno.

Vojvoda Mišić ga pozva u Valjevo da mu lično čestita i da ga ugosti. Mika za tu i prethodne akcije vojvodi istače zasluge Milorada Rafajlovića i Vićentija Cvejića, kao i narednika Stikića i Glišića, te redova Gligorića i Lukića. Od zarobljenih Austrijanaca na adi saznalo se da je Beč njegovu glavu ucijenio sa 50.000 kruna, što bi danas rekli - bio je “prijetnja za nacionalnu sigurnost” Austrougarske monarhije zbog drskih upada na njenu teritoriju.

Bila je to već legenda u nastajanju, utemeljena na smjelosti, časti i žrtvovanju. Daleko izvan Drinske divizije čulo se za njegove podvige, pa posta idol i uzor mladim vojnicima i starješinama. Bio je prava oficirska figura strogog vojničkog držanja. Nije se taj gordio i uznosio, a ni glumio lažnu skromnost. Iako svjestan svojih djela, ostajao bi ozbiljan i skroman, mada ponešto prijek, posebno na neku vojničku traljavost ili neodgovornost. Iako na prvu, nalik vuku samotnjaku, nastojao je biti timski igrač koliko god se to moglo, pa bješe vrlo poštovan od saboraca, koji su se uz njega osjećali poletno i sigurno.

Brzo se sazna da je i naspram sela Beljina, opet dobrovoljno, sa desetak svojih ljudi nakon kraćeg okršaja zarobio dva podoficira i 13 vojnika, a četiri su likvidirana. Poslije te akcije Mika dobi i drugu Karađorđevu zvijezdu s mačevima.

Kad njegova jedinica pojača odbranu Smedereva i tu sve zadivi svojim junaštvom. Prvo je zarobio pun ponton njemačkih vojnika, a dok je branio odstupnicu preko Jezave, u jednom momentu osta sam na mostu. Švabe tad poletješe prema njemu, uzvikujući da se preda. On ih hladno pripusti bliže i kao junak iz vesterna poteže revolver “nagan” i na mjestu ubi njemačkog komandanta, što pokoleba ostale i natjera u zaklon. U borbama 1. septembra švapski geler mu je prebio lijevu ruku, pa je završio u bolnici. 

U novembru započe odstupanje i strašna albanska stradija. Madžarević sa svojih 113 ljudi 17. januara 1916. godine stiže na Krf. Ličili su na duhove, uslijedio je mučan oporavak. Tu proslavi i svoju krsnu slavu Đurđevdan, a potom njegov puk bi prebačen na Solunski front i to u sektor Kajmakčalana.  I tu je nastavio svoj stari zanat, nasilno je izviđao, upadajući u bugarske rovove i dovodio zarobljenike. Tada se upozna i sa prestolonasljednikom Aleksandrom, koji mu ukaza veliko poštovanje i unaprijedi ga u čin kapetana.

Na najvišem vrhu Kajmakčalana, Kučkovom kamenu (kota 2525), koji je lebdio pod oblakom, Bugari su još ranije napravili kameno utvrđenje sa teškim mitraljezom, koji je zakovao svaki srpski pokret naprijed, ne dajući oka otvoriti. Ni teška artiljerija ga nije mogla ukinuti, jer se posada povlačila u “pećinu” iskopanu u živom kamenu, a nekoliko hrabrih srpskih bombaša ostali su na žicama ispod. Podno njega 22. avgusta 1916. u gustom šumarku razmatrali su situaciju komandant Solunskog fronta francuski general Saraj, regent Aleksandar i vojvoda Mišić, ne znajući kako da otključaju ta gvozdena vrata prema Dobrom polju. U to, ko bez duše, do njih dotrča kapetan Madžarević. Propisno pozdravi i bez okolišanja zatraži dozvolu da s jednim saborcem ode i uništi bunker. Regent i Mišić ga odmah odbiše, jer im bi žao da zaludu izgube jednog od najčuvenijih srpskih oficira, ali kad Saraju prevedoše šta ovaj kapetan traži, on to odmah bespogovorno odobri.

Oni nisu znali da je Madžarević danima osmatrao Kučkov kamen i otkrio da se Bugari oko podnevne pripeke povlače u hlad pećine, vjerujući da niko pametan neće usred bijela dana kad kamen gori puzati ispred cijevi teškog “maksima”. Greška! Ima neko ko hoće - vrlo pametni kapetan Mića. On odmah sa drugom Miloradom i dosta bombi krenu uz jednu vratolomnu jarugu i obešumljenu golet, dok su ih sa zebnjom pratili pogledima najviši komandanti. Uspon je bio težak i malo je reći rizičan, jer svaki zakotrljani kamen mogao ih je odati. Pređoše pužući posljednju čistinu i žice, a tad bljesnuše i zagrmješe eksplozije bombi. Kad se dim malo raziđe vidješe dva srpska heroja kako se spuštaju strmom liticom, a Mika usput nosi i kotur telefonske žice na koji će se poslije nakačiti naši vezisti i slušati Bugare.

Dole ih Mišić i ostali dočekaše sa neviđenim ushićenjem i čestitkama. General Saraj je suznih očiju Mihaila grlio i ljubio i sa svojih grudi skinuo najviši orden Legije časti i prikačio na njegovu prašnjavu dolamu. Regent Aleksandar ponovi to isto, kačeći mu svoju Karađorđevu zvijezdu (treću po redu), govoreći: “Čestitam vam, gospodine majore”. Bio je to sigurno jedan od najrjeđih prizora u cijelom Velikom ratu. Sutradan je i njegov pratilac u akciji, pomenuti Rafajlović, primio Karađorđevu zvijezdu.

Krvave borbe

Uslijedile su krvave borbe za Kajmakčalan koje je preskupo platila srpska vojska, a posebno Drinska prvog poziva. Zar je potrebno isticati da je Mihailo Madžarević i tu činio čuda od junaštva, jurišajući među prvima u borbu prsa u prsa. U zauzimanju Kočobeja 13. septembra teško je ranjen u nogu i ruku, ali i tada borbu nije napuštao do kraja, niti je koga obavijestio o  svom ranjavanju.

Poslije liječenja u Bizerti, Madžarević je u februaru 1917. ponovo na čelu svoje čete i učestvuje u završnim operacijama proboja Solunskog fronta. Do pobjedonosnog povratka u otadžbinu smjenjivale su se mnoge krvave borbe, gdje je Mihailova četa redovno išla kao prethodnica 5. pješadijskog puka.

Konačno dođe i kraj velikoj krvavoj vojni, kada je prekomandovan u čuveni “Gvozdeni puk” Moravske divizije. Oni koji su radili to što je on radio obično se nisu nanosali glave, a eto on preteče voljom Božijom, a možda ga sačuva i velika majčinska ljubav koja mu još 1912. uši amajliju u kapu da bi joj se živ vratio kući.

Godine 1921. postaje najmlađi srpski major sa 27 godina, a penzionisan je 10 godina kasnije. Neki autori danas spekulišu, okrivljujući za to kralja Aleksandra, međutim i pored najbolje volje Vrhovne komande njegovo daljnje mirnodopsko napredovanje sa samo dvije godine podoficirske škole nije bilo moguće. A što se tiče kralja Aleksandra, njega je Madžarević izuzetno cijenio kao saborca i komandanta, pa će tako i na prvu stranu svoje knjige staviti njegov portret sa natpisom “Naša uzdanica”. Između dva rata, kao još mlad čovjek, otac porodice, radio je u šećerani i na nekim drugim poslovima. Politiku nije mario, mada su se stranke otimale oko njega, nastojeći da se “ogrebu” o njegov veliki ugled i slavu.

Nekako nagovoren od prijatelja, Mika je skupio feljtone Dimitrija Markovića, nastale po njegovom kazivanju i objavljivane u dnevnom listu “Pravda”, pa je po njima 1933. sačinio knjigu “Kroz sjaj i senke rata”. U predgovoru je napisao da će knjiga biti umjesto voštanice palim srpskim vojnicima koji kroz nju govore.

Poslije aprilskog sloma 1941. odbio je funkciju komandanta srpske žandarmerije na ponudu Nedića i Ljotića. Uskoro je interniran u banjički, a potom logor Osambrik (oflag. 5-c). Po okončanju rata iz Njemačke 1950. prelazi u SAD, jer se ne želi vratiti u zemlju pod vlast komunista. Čuo je šta se radi sa njegovim saborcima, poput premlaćivanja do smrti majora Gavrilovića ili maltretiranja i ponižavanja ostarjelog vojvode Bojovića.

Ovo nije samo storija o ratnom putu jednog neustrašivog heroja i pregaoca, već istina o mnogim srpskim junacima koji svojom krvlju i kostima udariše temelje Jugoslaviji, da bi ih potom komunisti pobrisali iz javnog života i gurnuli u zaborav. Trebalo je napraviti prostor za “najvećeg sina naših naroda”, onoga koji je kao kaplar bio u zloglasnoj 42. Vražjoj diviziji iz Zagreba, koja je Mačvu i Podrinje u crno zavila (M. Jokić 1992). Onog grandomanskog diktatora koji je za sebe prigrabio atribut tvorca Jugoslavije. Onog “genijalnog stratega” kojeg su još u Jajcu 1943. od austrijskog kaplara unapredili u čin maršala.

Kad čovjek odšuti malo sam sa sobom nad ovim činjenicama, neminovno osjeti stid, ali i gnjev što generacije Srba nisu znale i još uvijek ne znaju dovoljno o stvarnim junacima i rodoljubima svoga naroda.

Komandos

Mihailo je bio nešto viši od srednjeg rasta, crnokos, smeđih očiju, brčića njegovanih, lica pravilnog i ozbiljnog, možda i suviše za svoje godine. Lijepo građen i vitak pa mu je uniforma stajala kao salivena, prosto je pucao od energije koju je vježbom održavao. Zato bijaše spretan i okretan kao mačka, a kad se tome doda prirođena lucidnost, strpljivost i moć zapažanja, uz izraženu hrabrost, te umiješnost u komandovanju, onda ste pred sobom imali jednog vrhunskog specijalca - komandosa, rečeno današnjim jezikom.

Smrt u Viskonsinu

Mihailo se 1919. godine oženio Vidosavom - Vidom iz Bijeljine, kćerkom tamošnjeg prote iz Batkovića Cvijetina Šavića. Imali su troje djece: sina Momčila (1920-1983), kćer Ljubicu (1922-2000) i kćer Dušanku (1924-1983). Tokom svog boravka u Americi redovno se dopisivao sa porodicom, pomagao ih materijalno, očekujući da se jednom okupe. Preminuo je 20. februara 1965. u Viskonsinu, država Ilinois i sahranjen na groblju uz srpski manastir u Libertvilu, gdje su tad počivali i vladika Nikolaj Velimirović, kralj Petar Drugi i Jovan Dučić.

Piše: Dragan Mijović