Fizičarka čije ime nije dovoljno poznato u svijetu fizike i patrijarhalno vaspitana žena koja je krčila put feminističkom pokretu.

Blistava učenica i matematičarka, koja je do kraja života ostala u sjenci slavnog supruga. Ona je Mileva Marić Ajnštajn.

Imajući u vidu njen doprinos, naučnici, ali i čitava istorija, ne pamte dovoljno Milevu Marić, kaže kanadska fizičarka Polin Ganjon.

- Ona je prilično nepoznata u naučnoj zajednici, što je sramota - navodi Ganjon u pisanoj izjavi za VVS na srpskom.

I danas se vode debate o Milevinom doprinosu naučnim dostignućima njenog supruga.

VVS Svjetski servis uvrstio je 2018. Milevu Marić među 100 žena u svijetu koje su bile daleko zaslužnije od onoga što su im pripisali muževi, očevi ili muški rođaci.

Naučnica Polin Ganjon, trenutno zaposlena u Evropskoj organizaciji za nuklearno istraživanje (CERN) u Švajcarskoj, dugo se bavila izučavanjem života Mileve Marić.

Ova Kanađanka kaže da ju je priča Mileve Marić zainteresovala od kada je prvi put čula za nju, pre 20 godina, ali je nalazila veoma malo podataka.

Prije desetak godina je upoznala mladu fizičarku iz Srbije, Juditu Mamužić, koja je tada radila u CERN-u.

- Pitala sam Juditu da li je kao žena iz Srbije slučajno nekad čula za Milevu Marić. Odgovorila mi je: "Naravno, ona je nacionalni heroj u Srbiji". Bila sam u šoku, kako može biti heroj u Srbiji, a da je potpuno nepoznata u ostatku svijeta - prepričava Ganjon.

Tada su zajedno odlučile da tu sliku polako promijene.

Zahvaljujući, kako kaže, "odličnoj biografiji" koju je napisala istoričarka Radmila Milentijević, Ganjon se posvetila proučavanju i otkrivanju Milevine priče.

Održala je više od 20 predavanja o Milevi Marić širom Evrope, Južne Afrike, Kanade i Sjedinjenih Država.

Bila je talentovana fizičarka, ali nije utvrđeno koliko je Mileva uticala na otkrića.

Rođena je u Titelu 19. decembra 1875. godine u imućnoj porodici u tadašnjoj Habzburškoj monarhiji.

Na rođenju joj je iščašen kuk, pa je u kasnijim godinama počela da hramlje.

Školovala se u Rumi, Novom Sadu, Sremskoj Mitrovici, Šapcu i Zagrebu - gdje god su primali žene.

- Njen otac je pisao, imamo ta pisma, Ministarstvu u Zagrebu, Ministarstvu u Beču tražeći da se napravi izuzeće, podržan od njenih profesora, da se ona primi na muško odeljenje. Djevojčica je očigledno imala brilijantne ocjene iz svih predmeta, naročito matematike, i oni su pristali - kaže Anastasija Hajdi Larvol, istoričarka i književnica, za VVS na srpskom.

Temeljna, disciplinovana i strastvena

Milevine ocjene ne ostavljaju nikakvu sumnju da je bila brilijantna fizičarka i naučnica.

Mileva sa 19 godina odlazi u Cirih, jedan od rijetkih evropskih gradova gdje su žene mogle da studiraju.

Najprije upisuje studije medicine, a zatim 1896. prelazi na Državnu politehničku školu, na studije fizike i matematike.

Tamo upoznaje tri godine mlađeg kolegu Alberta Ajnštajna, sa kojim je radila zadatke, ali i često muzicirala.

On je svirao violinu, ona klavir. Ljubav je rođena.

- Mileva je bila izuzetno nadarena i strastvena naučnica. Bila je odlučna, temeljna, disciplinovana i organizovana i strijemila ka zacrtanim ciljevima - opisuje je Polin Ganjon.

Pretpostavlja da je morala biti i "nevjerovatno jaka" da stigne do Ciriha i upiše prestižnu Politehničku školu.

- Kao osoba bila je povučena, nikad nije isticala talente. Patrijarhalno je vaspitana, te se od nje, kao i od njene majke, očekivalo da život posveti mužu i podrži njegovu karijeru, i da njegove ambicije stavi ispred sopstvenih. Izvjesno je to i učinila - dodaje Ganjon.

Iako je na početku rijeđala dobre ocjene na fakultetu, Mileva nije uspjela da položi završne ispite.

Ganjon smatra da je seksizam odigrao značajnu ulogu u tome, posebno kad je pred kraj studija ostala trudna sa kolegom, ali vanbračno.

Albert je odbio da se oženi sa njom sve dok nije našao posao.

Iako je on diplomirao 1900. godine, u prvo vrijeme nije mogao da nađe ni zaposlenje, niti da nastavi akademsku karijeru.

- Bio je toliko ohol u ophođenju prema jednom od profesora da ga je on spriječio da napreduje na fakultetu - ocjenjuje Ganjon.

Otac druga sa klase nalazi mu posao u Patentnom zavodu, dok je Mileva u Novom Sadu, gdje je otišla da se porodi.

Dobili su vanbračnu ćerku Liserl, ali se ne zna šta je bilo s njom, da li je preminula od šarlaha ili je data na usvajanje.

Vjenčaće se tek u januaru 1903. godine.

- Sve što je željela bilo je da se uda za Alberta, brine o djeci i nastavi da se sa njim bavi fizikom. Najveće šanse da to postigne bile su da pomogne njemu da izgradi ime, dajući mu sve zasluge za zajednički rad. Vjerovatno se zbog toga njeno ime ne pojavljuje ni na jednom radu koji je Albert objavio dok su bili u braku - kaže Ganjon, pozivajući se na njihovu prepisku.

Kako je počelo, tako će se i nastaviti. Albert Ajnštajn će polako sticati slavu, a Mileva će biti sve dublje u njegovoj sjenci.

Godine 1904, Albert Ajnštajn je objavio četiri naučna rada koji su promijenili zakone fizike.

Polin Ganjon vjeruje da je priča o Milevi prikrivana da bi se sačuvao mit koji okružuje Alberta Ajnštajna.

- I danas ga veliki broj fizičara opisuje kao usamljenog genija kome su sve te brilijantne ideje iznenada pale na pamet. Opisuju ga kao pokornog službenika koji radi u Patentnom zavodu u Bernu i kome niotkuda sine potpuno revolucionarno shvatanje vremena i prostora. Iako se radi o zabludi, to je i dalje preovlađujuće mišljenje i naučne zajednice, ali i javnog mnjenja - dodaje Ganjon.

- Ljudi vole nevjerovatne heroje, tako da je njegova priča iskrivljena toliko da se uklopi u mit o njemu - kaže ona.

U to vrijeme nije bilo jednostavno da žena samostalno postane priznata fizičarka.

Mileva Marić je „pala dva puta na usmenom ispitu u Politehničkoj školi iako je imala veoma dobre ocjene na testovima, čak malo bolje od Ajnštajnovih."

- Govorimo o školi koja je primila svega pet žena na odjeljenje za fiziku i matematiku za 40 godina, a nijedna od njih nije diplomirala - kaže Ganjon.

Protiv Mileve nije bila samo tadašnja naučna sredina koju su gotovo isključivo činili muškarci, već i žene.

Ajnštajnova porodica bila je izrazito protiv njihove veze, posebno njegova majka.

"Previše intelektualna" i "stara vještica" - samo su neki od komentara kako su Milevu Ajnštajnovi opisivali.

Treba i Alberta razumjeti, upozorava istoričarka i književnica Anastasija Larvol, Norvežanka srpskog porijekla.

Larvol je u više navrata držala predavanja o Milevi Marić na Kolarcu i pri Matematičkom institutu Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu.

Izučavala je spise koju su razmjenjivali ne samo Mileva i Albert, već i nedavno objavljena Ajnštajnova pisma koja su se čuvala u Jerusalimu, pošto je on bio njemački Jevrejin.

Tu je prepiska i sa djecom, ali i prijateljima i drugim članovima porodice.

- Albert je imao dominantnu majku, a pošto su bankrotirali dva puta, ona ga je od četvrte godine tjerala da svira violinu po mondenskim ljetovalištima, i njega i njegovu sestru. Zarađivali su novac, nije mogao da se igra, morao je da svira, moramo razumeti i tu perspektivu odakle se očigledno razvio njegov narcisoidni poremećaj ličnosti - ocjenjuje književnica.

Poznato je da je Albert relativno kasno progovorio, a istraživači sa Kembridža i Oksforda svojevremeno su ispitivali mogućnost da je imao Aspergerov sindrom, jedan od poremećaja iz spektra autizma.

Ipak, slavni naučnik čije je ime postalo sinonim za genija, objaviće 1905. u Analima fizike revolucionarne radove, zbog kojih se i danas ta godina naziva Godinom čuda.

Koliko je i danas značajna, pokazuje to što je 2005. obilježena Međunarodna godina fizike u znak sjećanja na vijek od Ajnštajnovih dostignuća.

U to vrijeme, Mileva i Albert su u braku, gaje sina Hansa Alberta koji je tada imao godinu dana, a po mnogim svjedočenjima i rade zajedno.

- Nema šanse da bi on mogao da objavi one nevjerovatne radove 1905, o fotoelektričnom efektu, Braunovom kretanju i veličini molekula, specijalnoj teoriji relativiteta i jednačini E = mc2, bez Milevine pomoći. Mileva mu je pomagala da napravi ime za sebe prihvatajući da zajednički rad objavljuju pod njegovim imenom, bez njene pomoći.

- On koji je bio toliko neorganizovan, to ne bi uspio. Ona ga je napravila - kaže Polin Ganjon.

Kritičari ove teze, poput Alena Estersona i Dejvida Kesidija, smatraju da je ovakav stav pretjerivanje i da za njega nema istorijskih podataka.

Autori knjige Ajnštajnova žena: Prava priča o Milevi Marić pisali su o njoj kao o varljivoj, ali odlučnoj i hrabroj ženi, koja iz više razloga nije uspjela da ostvari snove.

- Ova uvjerljivija i realističnija priča o Milevi pruža joj mnogo veću uslugu - a čitaocima mogućnost da procijene njenu pionirsku ulogu da na međunarodnom planu otvori nauku i naučne fakultete studentkinjama - nego bilo kakva pretjerana ili neutemeljena tvrdnja o njenim dostignućima - navode Esterson i Kesidi u tekstu za magazin Tajm.

Žena u sjenci

Poslije razvoda, Ajnštajnovi su se dogovorili da će, ako Albert dobije Nobelovu nagradu, Mileva zadržati novac koji se dodjeljuje.

Kao dokaz teoriji o zajedničkom radu, Anastasija Larvol citira njihov brakorazvodni ugovor.

U ovom sporazumu sklopljenom u Cirihu 1919., a objavljenom u Ajnštajnovim spisima sa Univerziteta u Prinstonu gdje je proveo posljednji dio karijere, jasno se sugeriše da će glavnica eventualne Nobelove nagrade postati Milevino vlasništvo.

Kada je Albert sastavio testament, Mileva je navodno prijetila da će otkriti vlastiti doprinos njegovim djelima, posebno jer je mnoge radove ona svojeručno pisala.

Naučnik joj je tada savjetovao da ćuti, pisao je VVS Mundo.

Njen rukopis, često vidljiv u radovima, jedni tumače kao dokaz autorstva, a drugi - da je ona samo zapisivala Ajnštajnove ideje.

- Kasnije su ulozi bili preveliki da bi se Albert usudio da otkrije da je oduvijek radio u saradnji sa Milevom. Kada je postao poznat i više mu nije bila potrebna, jednostavno ju je napustio - navodi Ganjon.

Albert Ajnštajn je dobio Nobelovu nagradu za fiziku 1921, kada je već dvije godine odvojen od Mileve i u novom braku sa rođakom Elzom.

- Dok je on uživao u slavi, ona je postala hronično depresivna pošto je izgubila prvo dijete i nije više bilo zabavno biti u njenoj blizini. Ona je takođe bila stalni podsjetnik da joj mnogo duguje i jednostavno je odlučio da je ostavi iza sebe - kaže Ganjon.

Albert Ajnštajn je 1921. dobio Nobelovu nagradu za fiziku

Mileva je vremenom zapala u finansijske probleme, a 1930, njenom i Albertovom mlađem sinu Eduardu dijagnostikovana je šizofrenija.

Do kraja života je brinula o njemu, iako je u kasnijim godinama doživjela nekoliko moždanih udara. Preminula je u bolničkoj sobi, 4. avgusta 1948. godine.

Sahranjena je na groblju Nordhajm u Cirihu, a blizu njene kuće u ovom gradu je 2005. podignut spomenik.

Srednja tehnička škola u Titelu nosi njeno ime, a Univerzitet u Novom Sadu od 1994. godine dodjeljuje nagradu "Mileva Marić" najboljim studentima matematike, pisao je list Danas.

Savremena nauka ne priznaje Milevi Marić značajan doprinos fizici. Čak i oni koji veruju da je doprinijela Ajnštajnovom radu, te da su njegove teorije plod njihovog zajedničkog rada, ne mogu da kažu šta je tačno bilo njena ideja, jer nema sačuvanih dokumenata koji bi to potvrdili.

Međutim, u 43 sačuvana pisma od onih koje su godinama razmjenjivali, često se pominju „naši radovi " i „naša teorija relativnog kretanja", „naše gledište" ili „naši članci".

- Postoji mnogo dokaza koji govore da su radili zajedno. Vjerujem da nikad nećemo moći da kažemo Mileva je uradila ovo, Albert je uradio ono. Ali sam uvjerena, na osnovu svega što sam pročitala u vezi sa njima, da su udruženim snagama radili, i to je prelijep zajednički rad - navodi fizičarka.

U ovu polemiku uključiće se i Milevin i Albertov sin Hans Albert, kasnije profesor hidraulike na Univerzitetu Berkli u Kaliforniji.

- On je potpisao da ima 23 rada za koja on garantuje da su ih njegovi roditelji radili zajedno - tvrdi i istoričarka Larvol.

Među njima je, dodaje, i članak za koji je Ajnštajn dobio Nobelovu nagradu - o fotolektričnom efektu.

- Potpisivali su se kao Ajnštajn - Mariti i o tome ima jako puno svjedočenja koja to potvrđuju. Mariti je mađarski izraz za Marić - dodaje ona.

Larvol se, takođe, poziva na podatke iznijete u knjizi Radmile Milentijević, ali i na djelo Đorđa Krstića Mileva i Albert Ajnštajn: Ljubav i zajednički naučni rad, o čemu je pisao i nedjeljnik Vreme 2003. godine.

Citirana su pisma u kojima Albert priželjkuje da se što prije sastane s Milevom kako bi počeli istraživanja.

- Ipak, kritičari smatraju da to ne mora da znači da je ona koautorka testova. Bez sumnje, Mileva Marić je bila izuzetna žena - smatra Polin Ganjon.

I danas su, navodi, sve žene koje se bave fizikom izuzeci.

- Nećete naći fizičarke koje su ispod prosjeka, a polovina fizičara je ispod prosjeka. Stoga je sigurno da je bila zaljubljenica u fiziku i da je tu veliku strast od početka dijelila sa Albertom - dodaje Ganjon.

Važna je i kao žena koja se izborila da bude na istom fakultetu sa muškarcima, kada je to bilo izuzetno rijetko.