Vojska Republike Srpske (VRS) je bila oružana sila Republike Srpske u periodu od 1992. do 2006. godine. Osnovana je 12. maja 1992. godine odlukom Narodne skupštine Srpske Republike Bosne i Hercegovine u Banjoj Luci. Postojala je do 1. januara 2006. godine, nakon čega je integrisana u Oružane snage BiH, odnosno u Treći pješadijski puk „Republika Srpska“. Krsna slava VRS je bila Vidovdan.

Nastanak oružanih snaga

Tokom formiranja vojske Srba u Bosni i Hercegovini, značajnu pomoć je pružilo jugoslovensko političko i vojno rukovodstvo. Član Predsjedništva SFRJ iz Srbije Borisav Jović u svom dnevniku 4. decembra, 1991. ostavio je poruku o Srbima u BiH:

„Kada Bosna i Hercegovina bude priznata na međunarodnom nivou, JNA će postati strana vojska na njenoj teritoriji, i biće primorana da je napusti što prije. U ovoj situaciji, srpska populacija bi ostala bez odbrane… Sloba (Slobodan Milošević) misli da povuče sve građane Srbije i Crne Gore, koji služe u JNA na teritoriji BiH, a svi Bosanci iz JNA van zemlje da se premjeste u Bosnu. Tada će rukovodstvo bosanskih Srba biti u stanju da preuzme pod svoju komandu srpski dio JNA u Bosni.”

Krajem 1991. u atmosferi visoke tajnosti počinje prevođenje u Bosnu i Hercegovinu srpskih oficira koji su tamo rođeni. 25. decembar ovu tajnu naredbu je potpisao federalni ministar odbrane Veljko Kadijević. Borisav Jović je tada napisao:

„Mi o tome razgovaramo sa Miloševićem. Nikome drugom ne govorimo. Mi smo dali naredbu Generalštabu da prebaci sve koji su došli iz Bosne, u Bosnu, i one koje dolaze iz Srbije i Crne Gore, u Srbiju i Crnu Goru… U vrijeme priznavanja nezavisnosti Bosne u njoj je bilo 90 000 vojnika JNA, od kojih, mislim da su 85% bili bosanski Srbi.”

Januara 3. 1992. Jugoslovenska narodna armija je reorganizovana. Njene jedinice na teritoriji Bosne i Hercegovine postale su dio 2. vojne oblasti, sa sjedištem u Sarajevu, pod komandom general-pukovnika Milutina Kukanjca. Dio teritorije Hercegovine ušao je u zonu odgovornosti 4. vojne oblasti, pod komandom pukovnika generala Pavla Strugara. Zajedno sa učenicima i nastavnicima brojnih vojnih škola u BiH, broj vojnika JNA u zemlji iznosio je 110.000 ljudi. Snage JNA u Bosni su bile naoružane sa sa oko 500 tenkova, oklopnih transportera i borbenih vozila pješadije, oko 550 artiljerijskog naoružanja kalibra 100 mm i većeg kalibra, 48 višestruke lansire raketa i 350 minobacača kalibra 120 mm. Vazdušne snage su ostavile u BiH 120 borbenih aviona i lovaca-bombardera, 40 helikoptera i 30 transportera.

Pored jedinica JNA, Srbi su bili vojno organizovani i u ovkiru jedinica Teritorijalne odbrane. Naime, Srpska demokratska stranka preuzima u jesen 1991. godine i proljeće 1992. godine, vlast u nizu opština u Bosni i Hercegovini. Po preuzimanju vlasti, osnovani su krizni štabovi koji će uoči izbijanja rata preuzeti kontrolu nad opštinskim jedinicama Teritorijalne odbrane. Tako, u proljeće 1992. godine, nastale su dvije grupe teritorijalne odbrane u Bosni i Hercegovini: jedna srpska u opštinama u kojima su Srbi bili većina i druga je bila pod kontrolom muslimansko-hrvatske vlade. Do sredine aprila 1992. godine, brojčano stanje Teritorijalne odbrane i dobrovoljačkih jedinica Srba bilo je oko 60.000 ljudi. Sastav grupa kretao se od 300 boraca u Bosanskoj Krupi, do 4.200 zajedničkih snaga opština Sokolac i Olovo. Svaka jedinica je bila pod komandom Kriznog štaba, na čelu sa predsjednikom opštinskog odbora Srpske demokratske stranke.

Zbog izbijanja rata i pritska Međunarodne zajednice na jedinice JNA da se povuku iz Bosne i Hercegovine, rukovodstvo Srba odlučilo je da formira svoju vojsku. Između ostalog, Radovan Karadžić je u vrijeme kada je formirana VRS izjavio:

„U prvih 45 dana, kada nismo imali vojsku, ni jedinstvene komande vojske i policije, mi smo doživjeli haos. Svi su mrzili sve, svi su se borili protiv svih. To je bio nastavak Drugog svjetskog rata, ljudi su se sjetili da se desilo ovo ili ono u porodici, a drugi su se plašili da će se to desiti opet i rekli hajde da ih ubijemo prije nego što oni nas ubiju. Narod nije zaboravio ko im je ubio očeve, djedove, majke. Ko se plašio osvete, počeo je prvi.”

Godine 1992, 5. marta,  Bosna i Hercegovina je proglasila nezavisnost. Njeno rukovodstvo je odbilo da prizna srpsku vladu. Na međunarodno priznatoj teritoriji Bosne i Hercegovine, sukobi su prerasli u borbe. Na teritoriju su ušle jedinice Oružanih snaga Republike Hrvatske i napale jedinice jugoslovenske vojske i srpske snage. Lider Muslimana Alija Izetbegović je naredio opšti napad na kasarnu JNA u Sarajevu. 27. aprila Predsjedništvo BiH, okupilo se u nepotpunom sastavu, sa zahtjevom da JNA položi oružje i napusti teritoriju Bosne i Hercegovine. 2. maja, 1992. muslimanske snage su opkolile kasarne JNA u Sarajevu i izveli seriju napada na njih. U maju 1992. godine, u startu eskalacije borbe u Bosni i Hercegovini, JNA je počela da napušta Bosnu i Hercegovinu. Do tada su u kasarnama bili isključivo vojnici i oficiri iz Srbije i Crne Gore. Oni koji su rođeni u BiH, a služili su u drugim republikama, polako su vraćani nazad i integrisani u Vojsku Republike Srpske.

Rukovodstvo Jugoslavije je odlučilo da podrži Srbe i pomogne u formiranju vojske. U to vrijeme se odvijalo povlačenja oficira i vojnika JNA porijeklom iz Bosne i Hercegovine, i njihovo pristupanje oružanim snagama Republike Srpske. Takođe, novoj vojsci je ostavljeno teško naoružanje, tenkovi, avioni i drugo. 12. maja Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini odlučila je da osnuje oružane snage. Na čelo vojske je imenovan general Ratko Mladić, koji je do tada komandovao 9. korpusom JNA u Kninu, i koji je aktivno učestvovao u borbama u Srpskoj Krajini.

Kada su izbila neprijateljstva u BiH, Srbe je u početku podržavala JNA. JNA je 8. maja preimenovana u Vojsku Jugoslavije i povukla je 14.000 vojnika iz BiH, a preostalih 80.000 vojnika je obrazovalo Vojsku Republiku Srpske. Vojska Srpske Republike Bosne i Hercegovine je osnovana 12. maja 1992. godine odlukom Narodne skupštine Srpske Republike Bosne i Hercegovine u Banjoj Luci. Štab bivšeg Banjalučkog korpusa JNA je preimenovao u Štab VRS. Sjedište štaba je bilo u Palama. Snage VRS su bile organizovane u šest korpusa: Prvi krajiški (Banja Luka), Drugi krajiški (Drvar), Istočnobosanski (Bijeljina), Sarajevsko-romanijski (Pale), Drinski (Vlasenica) i Hercegovački (Bileća). Ovu vojsku sačinjavali su uglavnom Srbi. Vojska je imala zadatak da očuva Republiku Srpsku i zaštiti srpski narod od njegovih neprijatelja: Armije Republike Bosne i Hercegovine (defakto vojske muslimanskog naroda), Hrvatskog vijeća odbrane, vojske Republike Hrvatske i NATO-a. Vojska Republike Srpske nije imala skoro nikakvu podršku svijeta sem pojedinih dobrovoljaca (uglavnom iz Grčke i Rusije) i jedno vrijeme SR Jugoslavije.

Vojska Republike Srpske za vrijeme rata

Godine 1992. nakon povlačenja JNA iz BiH, glavni cilj vojske Srba u Bosni i Hercegovini je bio preuzimanje kontrole nad teritorijama sa većinskim srpskim stanovništvom i oblastima koje su proglašene Republikom Srpskom.

U proljeće 1992. godine izbili su neredi u Sarajevu, koji su kasnije prerasli u ratno stanje. VRS i dobrovoljačke jedinice, koje su se nalazili na periferiji grada Sarajeva, kao i u samom urbanom dijelu grada, držali su pod opsadom glavni grad Bosne i Hercegovine do Dejtonskog sporazuma. Opsada Sarajeva je ostavila negativan utisak o Srbima u BiH i njihovoj vojsci. U zapadnoj Bosni, Srbi preuzimaju kontrolu nad Prijedorom, Bosanskom Krupom, Sanskim Mostom i Ključem. U Posavini za neprijatelja imaju kako muslimanske jedinice, tako i novoformirane jedinice Hrvata u BiH, kao i jedinice Oružanih snaga Republike Hrvatske.Združene hrvatsko-muslimanske snage uspjevaju da u proleće 1992. godine prekinu takozvani “Koridor života” – uski pojas teritorije na području Brčkog, koji je povezivao Srpsku Krajinu i zapadne dijelove RS sa svojim istočnom dijelovima i Saveznom Republikom Jugoslavijom. Kao rezultat, VRS je započela operaciju pod nazivom “Koridor 92” u kojoj je uništila veliki deo hrvatskih snaga, dok je “Koridor” nakon operacije ostao pod srpskom kontrolom sve vrijeme rata. Još jedna velika pobjeda za Srbe je operacija “Vrbas-92”, tokom koje je VRS uspjela da oslobodi Jajce i okolinu, kao i dvije važne hidroelektrane na Vrbasu. U istočnoj Bosni i Podrinju VRS je veliki problem imala sa muslimanima iz Bijeljine, Zvornika, Višegrada, Foče i drugih gradova. Međutim, Srbi nisu mogli da steknu uporište u Srebrenici, koja je funkcionisala kao muslimanska enklava. U istočnoj Hercegovini u ljeto 1992. bosanski Hrvati i Hrvatska vojska sproveli su veliku ofanzivu, kao rezultat prethodne u kojoj su srpske snage došle do Mostara. U decembru 1992. godine, zbog pojačane aktivnosti u muslimanskim enklavama u Podrinju, VRS formira Drinski korpus.

Početkom 1993. godine, VRS odbacuje pokušaje Muslimana i Hrvata da presjeku “Koridor”. Istovremeno se razbuktava rata između Muslimana i bosanskih Hrvata. U maju i julu, Srbi pokreću nekoliko operacija na proširenju Koridora. U zimu 1993. Srbi odbijaju napade Muslimana iz Srebrenice, koji u toku svojih racija uništavaju nekoliko srpskih sela. Nakon odbijanja napada srebreničkih muslimana, VRS, uz podršku Vojske Jugoslavije, slama svaki otpor podrinjskih Muslimana . U ovoj situaciji UN je intervenisao, i proglasio Srebrenicu za sigurnosnu zonu. Takođe, u proljeće Srbi pokreću ofanzivu u okolini Višegrada, stavljajući pod kontrolu velike i značajne teritorije. U julu 1993. godine, VRS je pokrenula operaciju “Lukavac-93”, što je rezultiralo oslobađanjem Trnova i nekoliko drugih naselja, a Sarajevo je stavljeno u potpuno okruženje. U zapadnoj Bosni, Srbima se priključuje Fikret Abdić, uticajni muslimanski političar, koji se pobunio protiv vlasti u Sarajevu. Njegova vojska, oslanjajući se na podršku Vojske Srpske Krajine i Vosjke Republike Srpske, vodila je borbe protiv korpusa ARBiH do kraja rata.

Jezgro Vojske Republike Srpske su u ovim bitkama činili obični ljudi, koje je ratni vihor otrgao od mirnog života. Tako je američki publicista, Arnold Šerman, 1993. godine zabeležio:

„Muškarci su podijelili vrijeme između običnog života i vojnih zadataka. Ako je potrebno, oni se odmah pojavljuju sa oružjem, gde je postojala opasnost. Oni znaju ko može ići kući i ko će ostati na borbenim položajima kada početna opasnost splasne. U civilnom životu su obične komšije i prijatelji u ratu – ratni drugovi. Ovo je vojska građana koji ne trebaju injekcije patriotizma. Oni se bukvalno bore za svoje domove, njihovu imovinu, njihove porodice, kao i za svoje živote“.

Jeseni 1993. godine, Glavni štab VRS je započeo niz napadnih operacija pod nazivom “Drina-93”, koje su obuhvatale područja Ozrena i Tuzle, kao i Bihaća. Srpska ofanziva počela je u novembru 1993. godine, a završila krajem februara 1994. godine, sa skromnim rezultatima. Istovremeno, pod pritiskom UN i NATO, VRS je iznijela teško naoružanje iz Sarajeva. Krajem marta, Srbi pokreću veliku ofanzivu protiv muslimanske vojske u enklavi Goražde. Mada je operacija završena vojnim uspehom, snage NATO otpočinju vazdušne napade na položaje VRS. Pod pritiskom NATO saveza Srbi su bili primorani da zaustave operaciju. 1994. godina je za vojsku bosanskih Srba bila godina odbrambenih bitaka širom fronta. U jesen 1994. godine uslijedio je pad Kupresa i opširni srpski protivnapad u bihaćkom džepu. U proljeće 1994. godine, pod pritiskom Amerike, Hrvati i Muslimani potpisuju primirje i osnivaju zajedničke snage za borbu protiv Srba. Istovremeno, nakon odbijanja Vens-Ovenovog plana za BiH 1994, SR Jugoslavija je uskratila pomoć Republici Srpskoj u zamjenu za ublažavanje sankcija OUN-a.

Godine 1995. velike vojne operacije u Bosni i Hercegovini počele su u proljeće. Uprkos stalnim napadima muslimanskih snaga, Srbi su uspješno osujetili pokušaje zauzimanja Vlašića, Majevice i području Kalinovika. U ljeto 1995. godine VRS slama veliki pokušaj muslimanskih snaga da deblokiraju Sarajevo, nanoseći teške gubitke 1. korpusu muslimanske vojske. U julu, Srbi su oslobodili Srebrenicu i Žepu. Prema Haškom tribunalu, nakon ovoga je uslijedio masakr muslimanskih zarobljenika. Ova operacija i događaji koji su uslijedili izazvala je ogromnu štetu ugledu VRS. Takođe u julu, Srbi pokreću veliku ofanzivu na Bihać. Međutim, bosanski Hrvati i redovna vojska Hrvatske, zauzvrat, izvršili su napad na Glamoč i Bosansko Grahovo. Nakon što su ova dva grada pala, VRS je bila primorana da obustavi napad na Bihać. Izolovana i napadana sa svih strana i iz vazduha, VRS je sredinom 1995. dovedena u veoma tešku poziciju što je u krajnjem uslovilo pristanak srpskih pregovarača na teške, i neophodne, ustupke pri sklapanju Dejtonskog sporazuma krajem te godine. Od avgusta do oktobra 1995. godine Srbi su bili u defanzivi duž cijele linije fronta. Kao rezultat zajedničke muslimansko-hrvatske ofanzive i masivnih vazdušnih napada NATO-a aviona, Republika Srpska gubi velike teritorije u zapadnoj Bosni, i na Ozrenu. Krajem oktobra, završene su i posljednje bitke rata u Bosni i Hercegovini.

Vojska Republike Srpske poslije rata

Dejtonskim mirovnim sporazumum i Ustavom BiH i Ustavom Republike Srpske, VRS je nastavila da postoji i u posljeratnom periodu kao vojna sile Republike Srpske. Istovremeno je nakon rata u Bosni i Hercegovini u Vojsci Republike Srpske počela postepena reforma. Sa oko 180.000 vojnika i oficira u nekoliko godina, broj osoblja je smanjen na 20.000 ljudi. Paralelno, došlo je do promjene u broju korpusa, sa ratnih šest, smanjeno je na četiri i na kraju na tri. Glavni štab je preimenovan u Generalštab i preselio se u Bijeljinu. Početkom 2000. godina broj vojnika u Vojsci RS je bio 10.000, a poslje ukidanja obaveznog služenja vojnog roka smanjen je na 7.000 vojnika. Prije nego što je postala dio Oružanih snaga BiH, VRS je brojala 3.981 vojnika i oficira.

Čak i nakon reforme i smanjenja brojnog stanja, Vojska Republike Srpske ima značajne rezerve oružja. Godine 1999. imala je 73 tenka M-84 i 204 tenka T-55. Što se tiče drugih oklopnih vozila imala je 18 BMP M-80, 84 BTR M-60, 5 PT-76, 19 BTR-50, 23 BOV-VP. Artiljerija se sastojala od 1.522 jedinica, uključujući 95 raketnih bacača i 720 samohodnih poljskih topova i protivtenkovskih topova, bestrzajnog oružja i 146 minobacača. U vazduhoplovstvu je postojalo 22 aviona i 7b borbenih helikoptera. Prema Dejtonskom sporazumu o VRS, ona je imala pravo samo na 137 tenkova, 113 oklopnih transportera i borbenih vozila pješadije i 500 komada artiljerijskih oružja.

Vojska Republike Srpske u okviru Oružanih snaga BiH

U avgustu 2005. godine, Narodna skupština Republike Srpske pristala je na formiranje jedinstvenog plana za oružane snage, kao i na formiranje Ministarstva odbrane Bosne i Hercegovine. Pristali su i na dio širokog spektra reformi u odbrani zemlje. U decembru 2005. godine u Sarajevu pod pokroviteljstvom međunarodne administracije u BiH počeli su trilateralni razgovori o promjeni ustava zemlje kroz jačanje uloge i ovlašćenja od struktura jedinstvenih međuetničkih snaga, odnosno, u stvari, o ukidanju Dejtonskog sporazuma.

Od 1. januara 2006. godine, Vojska Republike Srpske je ušla u sastav Oružanih snaga BiH kao njihov Treći pješadijski puk „Republika Srpska“. Shodno tome, ukinuti su i Generalštab Vojske Republike Srpske, kao i Ministarstvo odbrane Republike Srpske. Vijest o integraciji Vojske Republike Srpske u Oružane snage BiH je izazvala burne reakcije javnosti kako u Srbiji tako i u Republici Srpskoj i masovne proteste na koje je izašlo nekoliko desetina hiljada ljudi.

Nakon uključivanja Vojske RS u Oružane snage Bosne i Hercegovine sva vojna skladišta, stavljena su pod zajedničku kontrolu OS BiH i Mirovnih snaga. Dio vojne opreme uništen je kao „višak naoružanja“, dok je jedan dio prebačen preko brojnih privatnih kompanija, a zatim je prodan drugim zemljama.