Grad Sarajevo 1992. godine je poslije Beograda bio najveći srpski grad, sa najviše Srba, izraženo u apsolutnim brojevima.

U međuvremenu je zbog više razloga dio Grada Sarajeva, koji je trenutno, 2023. godine teritorija Kantona Sarajevo, postao je grad u kome ima desetak puta više mrtvih, sahranjenih Srba u više od 130. pravoslavnih, (zatvorenih ili u funkciji)  i zajedničkih gradskih grobalja, od živih Srba koji danas žive u Kantonu Sarajevo.

Devedeset druge ratne godine, 1992. godine u Gradu Sarajevu (tada podjeljenom na Grad Sarajevo i Srpsko Sarajevo) po mojim procjenama bilo je (zbirno-za cijelu godinu) oko 197.000 Srba (157.000 Srba Srba, 30.000 Srba Jugoslovena i 10.000 Srba Izbjeglica sa teritorija koje su 1992. godine bile pod kontrolom Armije RBiH).

Danas, 2023. godine u Kantonu Sarajevu boravi oko 8.000 a u Gradu Istočno Sarajevu oko 22.000 pravoslavaca koji su ostali na svojim predratnim boravištima ( podaci o Srbima, pravoslavcima opštine Sokolac, nisu predmet ove analize, jer prije rata opština Sokolac nije bila dio Grada Sarajeva, a danas je dio Grada Istočno Sarajevo!).

Matematičkim operacijama, koristeči više izvora došao sam do podatka da su na razne načine, zbog više uzroka, ili kombinacijom više uzroka,  oko 157.000 Srba Sarajeva od 1992. godine do danas, 2023. godine u Dugom egzodusu napustili teritoriju predratnog Grada Sarajeva (a to je danas teritorija Kantona Sarajevo (bez dijela opštine Pale koji su pripali Kantonu Goražde i teritorija Grada Istočno Sarajevo, bez opštine Sokolac)!

Oprostite mi Vi koji znate sve ovo o Gradu Sarajevu, njegovom uređenju, promjenama što ponavljam neke podatke više puta. Moram ponavljati jer bez ponavljanja, osvjetljavanja tih podataka, i njihove zloupotrebe teško je ili gotovo nemoguće razumjeti i prihvatiti moje stavove, zaključke koje izvodim na osnovu  provjerljivih izvora, podataka, činjenica.

Ponavljam jer se trideset godina sa pojmom Grad, Grad Sarajevo manipuliše od strane Bošnjaka i međunarodne zajednice. Cilj je održati i širiti isključiv, jednostran pogled , na građanski rat od 1992. do 1995. godine, u kom se većinski dijelovi opština Stari Grad, Centar, Novo Sarajevu i Novi Grad svijetu, u javnosti predstavljaju kao Grad, Grad Sarajevo!

Taj narativ, priča hiljadama puta je svijetu ispričana pa je većina u svijetu prihvatila legendu da su Srbi došli odnekle i opkolili Grad Sarajevo, kao Grci Troju, Turci Beograd ili Beč ili Nijemci Lenjingrad.

Tome su kumovali i uspavani, lijeni Srbi koji se nisu potrudili da ponude i drugi pogled na Grad, Grad Sarajevo u ratu.

Nisam od onih autora koji negira opsadu, opkoljavanje Grada, Grada Sarajeva, jer je očito i istorijski tačno da je to što se predstavlja svijetu kao Grad, Grad Sarajevo stvarno 4% teritorije predratnog Grada Sarajeva, ( po priznanju generala Armije RBiH) koje je bilo pod kontrolom Armije RBiH, gdje su Bošnjaci bili većina bilo opsjednuto, opkoljeno. Armija RBiH je kontrolisala još i  26% teritorije predratnog Grada Sarajevo (dijelovi opština Ilidža, Ilijaš, Hadžići i Trnovo), koji su se nalazili iza vanjskog šireg opsadno-odbrambenog prstena, ukupno 30% Grada Sarajeva.

Kada se pažljivo pogleda mapa Sarajevskog ratišta, sa dva odbrambeno-opsadna prstena (uži  i širi) vidljivo i očito je oko 70% teritorije predratnog Grada Sarajeva, koje je kontrolisala Vojska Republike Srpske,  gdje su Srbi bili većina isto bilo opsjednuto, opkoljeno. To su manjinski dijelovi opština Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad, i većinski dijelovi Ilijaša, Vogošće, Hadžića, Trnova, Ilidže i Pala.

Moje kompetencije i godine, životno iskustvo stečeno učestvovanjem i pračenjem svih ovih društvenih procesa mi ne dozvoljavaju da govorim i pišem tako da izjednačavam, da svodim na isto i jednu i drugu opsadu, opkoljavanje, njihove kvantitativne  kvalitativne karakteristike  i posljedice.

Da su u ovim poslijeratnim godinama predstavnici iz svih društvenih sfera Bošnjaka, Srba , Hrvati i ostalih, koji su radili na sakupljanju i obradi dokumenta, informacija u raznim oblicima o ratu u Sarajevu, u najširem značenju, ne mislim da su trebali raditi na štetu svoga naroda, to radili tako, da su činjenice, informacije, zaključci, ocjene bilo osnova i platforma za razgovor, dijalog, polemiku u kojoj bi učestvovale ravnopravmo sve strane, danas bi imali istorijsku građu koja bi svojim sadržajem potvrdila moje stavove o dvostrukoj obostranoj blokadi i opkoljavanju u Sarajevu i moje stavove, teze o tome u kom vremenskom periodu, kako  i zbog čega su Srbi Sarajeva napustili Grad Sarajevo koji su težišni sadržaj ovog teksta.

Dva  narativa kruže javnim mnenjem, u usmenoj i pisanoj istoriji,  o egzodusu Srba iz Sarajeva, i to se veže za period Kratkog egzodusa, koji se odvijao od januara  do marta 1996. godine.

• prvi, bošnjački narativ, da su Srbi Sarajeva dobrovoljno napustili Grad Sarajevo uz malu pomoć SDS i njegovih istaknutih kadrova i institucija;
• drugi, srpski narativ, da su Srbi Sarajeva protjerani uz veliku pomoć SDA i njenih istaknutih kadrova i institucija.

Prije rata i poslije rata kao građanin Grada Sarajeva, a u toku rata kao građanin Srpskog Sarajeva bio sam aktivni učesnik ili posmatrač večine društvenih procesa, događaja koji su uticali na odlazak ili ostanak Srba Sarajeva, koji su u tom trenutku živjeli na teritoriji Srpskog grada Sarajeva.

U doba Kratkog egzodusa, januar-mart 1996. godine bio sam predsjednik Srpske opštine Ilidža, profesor na Pravnom i Mašinskom fakultetu Srpskog Sarajeva, jedan od idejnih vođa i osnivač Udruženja Demokratska incijativa sarajevskih Srba i član Komisije za reintegraciju koju je formirao OHR.

U vremenu pred egzodus i reintegraciu imao sam komunikaciju, zajedno sa drugim članovima druženja DISS, prvo - sa Srbima Sarajeva koji su živjeli na teritorijama Grada Sarajeva, tada Srpskog Sarajeva, koji su se trebali reintegrisati u Grad Sarajevo pod kontrolom bošnjačkih institucija; drugo – sa Srbima Grada Sarajevo koji su živjeli u dijelu Grada Sarajeva pod kontrolom bošnjačkih institucija (zajedno sa deset Srba sa Ilidže, u januaru 1996. godine, u organizaciji ambasade Velike Britanije) ; treće-sa institucijama Republike Srpske, Grada Srpsko Sarajevo i opština koje si činile Grad Srpsko Sarajevo i istaknutim predstavnicima tih institucija; četvrto – sa predstavnicima Bošnjaka i Hrvata koji su bili članovi Komisije za reintegraciju, i peto-sa predstavnicima Međunarodne zajednice.

Godinama sakupljam istorijsku građu da napišem i objavim monografiju o Dugom i Kratkom egzodusu Srba Sarajeva, posebno se oslanjajući na izjave Srba Sarajeva koji su otišli ili ostali , koje su date prije i poslije egzodusa iz 1996. godine su platforma, temelj za moje stavove, teze o tome u kom vremenskom periodu, kako  i zbog čega su Srbi Sarajeva napustili Grad Sarajevo.

• Srbi Sarajeva su svoj viševjekovni grad napuštali prije rata, u ratu i poslije rata;
• Srbi Sarajeva su u ovom vremenu od 1992. do 2023. godine umirali prirodnom smrću, nestajali, ubijeni kao civili ili zarobljeni vojnici, poginuli vojnici Armije Republike Bosne i Hercegovine i Vojske Republike Srpske;
• Srbi Sarajeva, živi i mrtvi, Grad Sarajevu su napuštali pješke, na traktorima, kamionima, autobusima, vozovima i avionima;
• Vrijeme odlaska Srba Sarajeva je određivao jedan ili kombinacija više uzroka

• prije početka rata, april-maj 1992. godine, Srbi Sarajeva većina dobrovoljno napuštali su Grad Sarajevo:

1.  imajući u vidu status, sudbinu i iskustvo Srba u Sloveniji i Republici Hrvatskoj odlučili su napustiti Grad Sarajevo jer su društveni događaji, pokazatelji ukazivali da je ratna opcija rješavanja nagomilanih problema u odnosima naroda može riješavati i ratnim sredstvima  a oni u tome nisu željeli učestvovati;
2. spomen obilježja srpskim civilnim žrtvama iz 1914. i 1941. godine, gotovo u svakoj opština Grada Sarajeva bili su svjedok i upozoravali Srbe Sarajeva da je moguć scenarij da se isto desi i njima 1992. godine;
3.  neki su znali, a njih je bilo malo, bili su sigurni da će doći do ratnog sukoba Bošnjaka i Srba u Gradu Sarajevu i da će Bošnjaci biti poraženi, pa su se privremeno iselili iz Grada da se poslije vrate kao pobjednici.

Oko 40.000 Srba Sarajeva prije rata, do maja 1992. je napustilo Sarajevo.

• vrijeme rata u Sarajevu, maj 1992. do decembra 1995. godine Srbi Sarajeva večinom su pod prisilom napuštali Sarajevo:

1. imajući u vidu ono što se dešavalo u toku rata sa Srbima Sarajeva, koji nisu bili dovoljno zaštičeni i bili su predmet mnogobrojnh ratnih i civilni zločina;
2. i zbog pogoršanih objektivnih životnih uslova svih genaracija Srba Sarajeva.

Oko 25.000 Srba sarajevo od maja 1992. do decembra 1995,godine napustilo je Sarajevo.

• u vrijeme reintegracije, egzodusa Srba Sarajeva od januara do marta 1996. godine večina pod prisilom, kao rezultat:

1. javnog djelovanja političke partije Bošnjaka, SDA, zatim  visokih državnih i gradskih rukovodilaca koji su smatrali da je Grad Sarajevo njihov ratni plijen, ratna pobjeda i da oni Srbi koji su bili ratnici  ili civilna vlast treba da krivično odgovaraju za svoje ratne zločine nad građanima Grada Sarajeva;
2. iste ili slične izjave javno su iznosili i rukovodici javnih komunalnih institucija, preduzeća, institucija obrazovanja, zdravstva i kulture naglašavajući da za Srbe Sarajeva koji su bili u Vojsci Republike Srpske nema mjesta u njima;
3. najteže poruke su upučivane srpskoj djeci koji su bili večina na srpskim mitinzima čija je poruka bila želimo da ostanemo svoji na svome sa svojom vlašću, kojom su visoki državni i policijski funkcioneri prijetili da su snimljeni i da neće moći nastaviti školovanje u Gradu Sarajevu.
4. u prvom periodu reintegracije, u januaru i fevruaru 1996. godine Institucije Republike Srpske svih nivoa (Skupština Srpskog Sarajeva je donijela odluku u kojom obavještavaju Srbe Sarajeva da sami odluče, svak pojedinačno hoće li se reintegrisati ili napustiti Grad Sarajevo) i srpski rukovodioci su govorili i radili da se trebaju Srbi Sarajeva reintegrisati u Grad Sarajevo, uz određene uslove, a to su garancije bezbjednosti, učešće u vlasti u svim državnim institucijama i organizacija i preduzećima, uz garanciju upotrebe jezika i pisma, i pune slobode iskazivanje kulturnog i vjerskog identiteta Srba Sarajeva:
5. u drugom periodu, krajem februara i početak marta 1992. godine, poslije sastanka u sali opštine Vogošća, gdje su bili prisutni Srbi iz Vogošeće, predstavnci Vlade i Skupštine Republike Srpske, predstavnici Skupštine Srpskog Sarajeva i civilni i vojni predstavnici Međunarodne zajednice, (OHR, UNPROFOR) (na to sastanku sam bio prisutan) su izjavili da gotovo ništa od srpskih zahtjeva neće biti poštovano, realizovano na hitnom sastanku u Vogošći srpsko rukovodstvo je donijelo odluku da Sarajevski Srbi treba da krenu u egzodus;
6. formiran je krajem februara Štab Vlade Republike Srpske za egzodus, na čelu sa predsjednikom Vlade i tih dana je Momčilo Krajišnik, predsjednika Narodne skupštine Republike Srpske, izjavio da Srbi Sarajeva treba da se sele, da ekshumiraju i ponesu sa sobom svoje mrtve Srbe i ako treba da ponesu svaki saobračajni znak.
7. jako bitan i prevladavajući razlog, uzrok koji je uticao na odluku o odlasku je bio strah od problema koje će donijeti susret, miješanje dojučerašnjih ratnika, koji su se godina gledali preko nišanskih sprava raznih oruđa i oružja i da su ostali neriješeni problemi i uzroci koji su doveli do građanskog rata.

• psi rata, lešinari, pljačkaši Bošnjaci i Srbi svojim izjavama i radnjava izazivali su strah i nesigurnost kod Srba Srpskog Sarajeva i to njihovo stanje koristili da se bogate otkupljujući ispod cijene ili pljačkajući srpsku imovinu i time direktno uticali da se pod prisilom dio Srba Srpskog Sarajeva odluče na  egzodus.
• Međunarodna zajednica osim proklamacija, pisama i jalovih javnih nastupa nije ništa učinila da se Srbi Srpskog Sarajeva dobrovoljno reintegrišu u Grad Sarajevo.

Oko 70.000 Srba Sarajeva napustilo je Sarajevo od januara 1996. do marta 1996. godine.

• Od marta mjeseca 1996. godine do danas 2023. godine Srbi Sarajeva su večinom pod prisilo napuštali Sarajevo.

1. u vremenskom periodu od marta 1996. do danas 2023. godine Grad Sarajevo, pretežno dio koji se nalazi u Kantonu Sarajevo napuštaju Srbi, oni koji su tu bili u toku rata ali i reintegrisani Srbi poslije rata jer su politički, pravno i stvarno postali građani drugog reda.

Oko 22.000 Srba Sarajeva napustilo je Sarajevo od marta 1996. do danas 2023.godine.

Onaj ko pročita moj tekst do kraja,  nadam se da će neke od mojih stavova, teza prihvatiti, jer su utemeljeni na jakim činjenicama, podacima i ako ima saznanja, podataka i izvore koji ukazuju da nisam u nečemu u pravu, nek ih javno objavi, neću se ljutiti niti odbaciti već ću ih prihvatiti i uključiti u nove tekstove i druge javne nastupe na ovu temu.

Moji stavovi, teze, iz ovog teksta koje sam ponudio javnosti potvrđuju tezu srpskih političara i intelektualaca iz Grada Istočnog Sarajeva,  da je većina od 157.000 Srba Sarajeva, pod prisilom protjerana sa područja današnjeg Kantona Sarajevo, a nekad Grada Sarajeva, su rezultat mog neposrednog učešća u više  događaje iz vremena koje analiziram ili moje objektive, naučne analize dostupne istorijske građe o ovoj temi.

Piše: Dušan Šehovac