Kada je 1. januara 1974. godine široj jugoslovenskoj javnosti slabo poznata sarajevska rok grupa “Jutro” odlučila da promijeni ime u “Bijelo dugme”, teško je bilo pretpostaviti da će se pola vijeka kasnije oko njihovog novog imena stvoriti mit, koji prolaskom vremena ne da nije izgubio na značaju, već i dalje postaje sve popularniji.

Do promjene imena došlo je slučajno, jer je basista benda “Jutro” Ismet Arnautalić nezadovoljan promjenom u zvuku grupe odlučio da napusti bend noseći prava na ime.

Oko autorstva su se sporili tokom 1973. godine, a tada su grupi u sastavu Željko Bebek (vokal), Goran Bregović ( gitara), Zoran Redžić (bas gitara), kojeg će kratko zamijeniti Jadranko Stanković, pristupili energični bubnjar Goran Ipe Ivandić i multitalentovani klavijaturista Vlado Pravdić, koji je stigao iz “Indeksa”. Budući da je u Ljubljani djelovao sastav pod imenom “Jutro”, a publika ih je znala po pjesmi “Kad bi bio bijelo dugme” za novogodišnji nastup  1974. u “Skenderiji”, izabrano je dopadljivo novo ime, navodno po ideji dizajnera Dragana S. Stefanovića, a koje će postati masovno prepoznatljivo i po njegovom grafičkom rješenju za logo grupe. Nakon odbijanja od strane “Diskotona”, potpisuju ugovor sa “Jugotonom”, izbacujući seriju singlova krunisanu u avgustu 1974. godine pjesmama “Da sam pekar” i “Selma”, koje skreću pažnju šire jugoslovenske publike i označavaju pravi početak nastanka fenomena dugmemanije. Tokom oktobra snimaju u Ljubljani prvi album “Kad bi bio bijelo dugme”(1974), koji izlazi krajem istog mjeseca u slavnom provokativnom omotu Stefanovića, a ostalo je istorija pisana sa devet studijskih albuma, uz kompilacije i žive albume, milionske tiraže, desetine hit singlova, stotine koncerata i popularnošću koju nijedan drugi domaći bend nije ostvario, bez obzira na pokušaje.

Značaj i ključne numere

 Foto: Youtube/screenshot

Novinar i publicista Dušan Vesić, jedan od najboljih poznavalaca karijere “Dugmeta” i autor knjige “Bijelo dugme: Šta bih dao da si na mom mjestu”, eksplicitan je u knjizi oko značaja “Dugmeta” i njegovog uspona tvrdeći da je bend bio ispred svih ostalih. Pa su, kako to Vesić definiše, imali sve što krasi jednu rok biografiju: skandale, drogu, seks, alkohol, zatvor, na kraju zagonetnu smrt.

Ipak, jednu stvar ističe kao ključnu ispred ostalih, a to su, naravno, pjesme.

- Znamo da je to u svoje vreme bilo najpopularniji bend na svetu koji nije pevao na engleskom jeziku. Kad je sve prošlo i ostale pesme, jasno je da su to bile dobre pesme. Pesma je ključ svega. Važan je gruv koju pesma nosi, emocija koju publika prepoznaje i važan je način na koji je bend iznosi, da li će publika ostati ubeđena da bend živi onu emociju koju propoveda. Bend je veliki onoliko koliko ljudi prepoznaje sebe u emociji koju bend nosi. Nije nužno loše ako je taj broj veći nego što ga imaju neki drugi. Možda neki bendovi nisu (dovoljno?) mislili o tome. Neki su, kao Bata Kovač u vreme dok je vodio “Korni grupu”, optuživali publiku da je “neobrazovana”. Ali, šta bi bilo da je dvadeset miliona Jugoslovena završilo muzičku akademiju - kaže Vesić.

Bez potcjenjivanja bilo čijeg talenta i doprinosa u redovima benda, teško da bi “Dugme” uspjelo da nisu bili vođeni kreativnim i organizatorskim talentom gitariste Gorana Bregovića, još jednog oficirskog djeteta u domaćem rokenrolu, a koji je iako mlad iza sebe imao iskustvo stečeno u lokalnim bendovima, uključujući i klupske svirke u Italiji sa bendom “Kodeksi”. Shvativši da psihodeliju i bluz varijacije neće lako utopiti domaćoj publici naviknutoj na daleko pastoralnije zvukove, mudro je iskoristio uticaje hard-rok bendova poput “Led Cepelina”, dodao mrvicu glamura sastava kao što su “Slejd” i “Ti-Reks” te jasne pop uticaje, tad aktuelne grupe “Kokni rebels”, sve povezao sa tradicijom narodnog zvuka i tekstualnom tematikom po ukusu publike potekle iz ruralnog ambijenta SFRJ.

Sav taj spektakularni rok imidž baziran na visokim petama, dugim kosama, zvoncarama i provokacijama, možda je skrenuo pažnju mlađe publike, izazivajući revolt starije generacije, ali to bi bila dobra fora kratkog daha da iza njega nije stajao Bregovićev raskošni kompozitorski talenat. Uz vrhunsku vokalnu i instrumentalnu podršku ostatka grupe, te organizacione vještine da elemente, od imidža preko muzike do tekstova (uključujući i doprinos pjesnika Duška Trifunovića), poveže u cjelinu koja će ponuditi domaćoj sceni nešto što će biti slušano u širem krugu publike od stanovnika glavnih gradova republika SFRJ. Iz ove perspektive, jasno je da je Bregović koketirajući sa narodnim muzičkim elementima stvorio zvuk (od strane novinara Dražena Vrdoljaka ironično krštenim kao “pastirski rok”), baziran prije svega na pjesničkim slikama o razuzdanim bekrijama, zavodnicima, konjima i selu, kojim je “Dugme” pronašlo savršen način da na svoja prva dva albuma rokenrol izvuče iz geta i približi publici koja je odrastala uz zvukove rodnog kraja i narodna veselja sa harmonikom. Treba biti pošten i priznati da se olako zaboravlja da je pomenute folklorne elemente grupa pakovala u energičan rok zvuk, sa jednom nogom u bluzu, a drugom u glam i simfo-roku, te konstantno oslonjenim na aktuelne trendove u muzici od novog talasa prego rege i ska uticaja do stadionskog pop-roka osamdesetih.

Profesionalnost i fijasko

Novinar i publicista, autor čuvene “Ju-rok enciklopedije” Petar Janjatović, kaže, da šta god mislili o “Bijelom dugmetu”, činjenice su jasne.

- Oni su u domaću muziku uveli profesionalizam. Već je taj put utrla “Ju grupa” sa svojim neprekidnim turnejama, zavodljivim rok zvukom povremeno obojenim folkom i detaljno razrađenim imidžom. “Bijelo dugme” je sve to podiglo na nivo zaista velikih brojeva. Bregović je snimao pesme koje je pevala cela Jugoslavija, a one se slušaju i danas. Dakle, za njihov uticaj ključne su pesme i visoko postavljeni standardi - jasan je Janjatović.

I to je nemoguće osporiti, jer je vrlo brzo bend, posebno trećim i četvrtim albumom “Eto baš hoću”(1976) i “Bitanga i princeza”(1979), uskočio u klasične rok vode, te uz vrhunsku produkciju Britanca Nila Harisona ponudio jasno profilisan buntovan rok zvuk, koji je bio  daleko od narodnih poskočica sa početka karijere poput “Hop-cup” i “Tako ti je mala moja”, uz vrlo buran sudar sa socijalističkim establišmentom u pozadini. Jednako vješto je Bregović odgovorio na pank i novi talas albumom “Doživjeti stotu”(1980), koji je sačuvao grupu u smjeni generacija, te uz nekoliko antologijskih pjesama potvrdio da je Bregović ponovo gledao dalje od savremenika i uspio da “Dugme” približi generaciji novog talasa, kako muzikom, tako i imidžom i dizajnom. Očekivano, već sljedećim albumom “Uspavanka za Radmilu M”(1982) sastav se vratio na stadione i na zvuk prilagođen standardima svjetskog AOR roka, svjestan da bi dalja radikalizacija bila previše za širi sloj njihove publike.

Janjatović kaže da je po njemu period sa Bebekom  vrhunac benda, iako je njegov lični favorit iz njihove diskografije pomalo iznenađujući.

- Njihova simfo rok faza je za poštovanje. Posebno album “Bitanga i princeza”. Ipak, omiljena ploča mi je “Doživjeti stotu” koju je deo kolega otpisao zbog koketiranja sa novim talasom. A meni se baš dopalo kad su posle “Hop-cup poskočiću”, pozvali “Svi marš na ples”. Taj album ima puno pesama kojima se i danas radujem kad ih čujem na radiju. Tada sam naivno mislio da se Bregović neće vraćati na narodnjačku stranu. A onda su došli albumi sa Tifom i Alenom. I sve je bilo isto ko i lani - rekao je Janjatović. Sa mišljenjem ovog doajena rok novinarstva dobar dio publike se neće složiti, ali je jasno da je nakon” Uspavanke”, kada je, navodno, nezadovoljan odnosom  sa Bregovićem, muzičkim pravcem grupe i raspodjelom novca Željko Bebek napustio grupu, to u velikoj mjeri bio i stvarni kraj “Dugmeta” kao benda. Sa druge strane Bregović, koji nije volio poraze, brzo je našao zamjenu u jako talentovanom, ali i jako problematičnom Mladenu Vojičiću Tifi, sa kojim snimaju album “Bijelo dugme” (1984). Sam album bio je korak dalje ili korak unazad u preplitanju vrhunske produkcije (sam Bregović) sa osloncem na aktuelne vladare top lista tog vremena kao što su bili “Van Hajlen”, “Toto” ili Springstin, sa domaćim folk motivima. Pojačan brojim kulturnim i političkim provokacijama u Bregovićevom samoprozvanom stilu “lopova kojeg ne uhvate” (od omota sa Kosovkom djevojkom do obrade “Hej, Sloveni”), vratilo se “Dugme” na top liste, ali uspjeh je bio kratkog daha, jer je Tifa vrlo brzo izbačen iz benda. Na njegovo mjesto uskočio je Alen Islamović (“Divlje jagode”), pjevač daleko podložniji uticaju šefa benda i koji je poslužio realizaciji Bregovićevih ideja o “novoj partizanštini” i sve većem uplivu političkih, etno i pop elemenata u zvuku “Dugmeta” na albumima “Pljuni i zapjevaj moja Jugoslavijo”(1986) i “Ćiribiribela”(1988), koji su samo u  tragovima nosili kvalitet nekadašnjeg benda. Recimo, samo podatak da je folk pjesma “Đurđevdan”, pozajmljena iz Bregovićevog soundtreka za film “Dom za vješanje”, najveći hit posljednjeg albuma grupe, jasno govori koliko se fokus glavnog autora promijenio. Koncertna promocija posljednjeg albuma tokom 1989. godine pretvorila se u fijasko, što zbog agresivnijeg ponašanja publike, koja se već počela cijepati po nacionalnim osnovama, teško narušenim međuljudskim odnosima unutar grupe i iznenadnim odlaskom Islamovića u sredini turneje.

Video: aLmostaraC

Gašenje i mit

Spektakularna karijera “Dugmeta”, koja je počela u 70-im zlatnim danima Jugoslavije, ugasila se otužno krajem 80-ih u posljednjim danima države u kojoj su članovi benda bili najveći rok heroji i čiju su sudbinu podijelili razilazeći se početkom 90-ih.

Nakon razlaza Bregović je započeo internacionalnu karijeru produbljujući uspjeh u filmskoj muzici uvođenjem balkanskih zvukova u vorld mjuzik ili pisanje namjenske muzike za film i teatar, dok se ostatak grupe manje ili više uspješno bavio solo karijerama. Bubnjar Ipe Ivandić završio je tragično tokom 90-ih u Beogradu, izvršivši samoubistvo u čudnim okolnostima. Bebek i Islamović tokom 90-ih i kasnije vodili su karijere iz Zagreba. Vlado Pravdić je otišao u inostranstvo, dok je Redžić ostao u Sarajevu.

Kako su godine prolazile i mit o “Dugmetu” je rastao, televizijski dokumentarci o njima bili su među najgledanijim i uslijedio je iznenadni povratak i aranžman u organizaciji Rake Marića i kompanije “Koka kole” tokom 2005. godine. “Dugme” je trebalo da održi tri koncerta u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu u punom sastavu uz sva tri pjevača, ali se na kraju to svelo na velika očekivanja publike i od strane grupe traljavo odrađenu mini-turneju, gdje su samo pjesme bile dobre, a sve ostalo loše, od svirke do razglasa. Nakon toga uslijedile su nove svađe, medijska prepucavanja, loši odnosi postali su još gori i “Dugme” je  okončalo svoju priču, ako ne računamo koncerte samih pjevača sa ili Bregovićevih koncerata sa Tifom i Alenom pod imenom “Bijelo dugme”, ali koji nisu bili ni blizu zvuku originalnih pjesama. Muzika benda je postala, kako je to duhovito primijetio rok novinar i publicista Ivan Ivačković, paradigma države, čiji je muzički simbol bila, ponekad zadivljujuća, ponekad smiješna.

Pola vijeka kasnije oko “Bijelog dugmeta” i dalje se diže medijska prašina kakvu malo koji domaći rok sastav može izazvati. Nedavna smrt Vlade Pravdića, klavijaturiste grupe, na trenutak je postala vijest koju su ispratili svi mediji u regionu. I dalje se njihova muzika intezivno sluša možda više nego ikad ranije, reizdanja albuma se odlično prodaju i dalje se lome koplja oko njih kao najznačajnijeg domaćeg rokenrol benda ili glavnih krivaca za estradizaciju rok scene.

Janjatović kaže da je lako nekog proglasiti kao krivca za uspon narodne muzike, ali fakti su drugo, bez obzira što ruše nečije “urbane” snove.

- Naravno da nisu glavni “krivci”. Ovde je narodna muzika uvek bila popularnija od roka. Bregović ju je vešto iskoristio. I omogućio onima koji vole narodnjake da se na koncertu “Bijelog dugmeta” osećaju kao deo rok plemena. A pokazao je narodnjacima da je lukrativno uzimati iz rok tabora. Pa su Lepe Brene i slični, uveli “gibson” gitare, dobru produkciju i svetlucavu odeću i svi su zavoleli disko - rekao je Janjatović.

Slično, ako ne i oštrije, mišljenje ima i Vesić koji sve te optužbe kritike i kolega muzičara za estradizaciju rok muzike smatra promašenim.

- Nasuprot “delu kritike” i “kolegama muzičarima” ne razumem šta je “estradizacija domaćeg rokenrola”. Da su se oni pitali, rok u Jugoslaviji postojao bi samo kao odblesak zapadnih trendova i ekskluzivna kategorija bez stvarnog uticaja, a rok je značajan samo ako je masovan. Uvek se gledalo na stvari jednostrano, nikad se niko nije zapitao koliko je tim postupkom “Dugme” prevelo na drugu stranu neku publiku koja bez “Bijelog dugmeta” ne bi slušala rok muziku. Neću zaboraviti rođendansku žurku kod mog druga Pece kad smo bili klinci: jedna grupa gostiju htela je da sluša “Dip parpl” i “Led Cepelin”, druga grupa insistirala je na Zorici Brunclik. Umalo nije došlo do tuče. Onda sam se ja dosetio i pustio prvi album “Bijelog dugmeta”. U roku od dva minuta tenzije su pale i krenulo je veselje. “Bijelo dugme” je mirilo suprotstavljene strane. Trebalo bi govoriti i o takvim stvarima - jasan je Vesić.

Ovim argumentima novinarskih eksperata teško se suprotstaviti, ali ono što se Bregoviću može zamjeriti iz ugla profesionalnog muzičara jeste nemaran odnos prema nasljeđu grupe, kojoj duguje sve, uključujući i svjetsku karijeru.  Sa druge strane i takav pristup se uklapa u Bregovićev ležeran stil, kako prema muzici, tako i prema uspjehu, gdje on sebe nikad nije gledao kao umjetnika nego kafanskog svirača sa periferije koji se uspio od kafane i striptiz klubova probiti do karijere kompozitora, na žalost kolega.

- Nikada nisam ni imao ambiciju da se svima sviđam… Vjerujem da bi neki voljeli da je neko drugi njihov najpriznatiji i najpoznatiji kompozitor, ali šta mogu, nije. Ja sam taj - rekao je u svom stilu u intervju za “Vreme”.

Bez obzira na to što mnogi vole olako Bregovića proglasiti za čovjeka koji je rok folk poskočicama otvorio put novokomponovanoj muzici, treba pošteno priznati da je u pitanju funkcionalan gitarista i talentovan autor koji je sa dvadesetak godina bio sposoban napisati vrhunsku bluz rok numeru “Bluz za moju bivšu dragu” ili epske simfo balade poput “Selme”, “Sanjao sam noćas da te nemam” i “Sve će to mila moja prekriti snjegovi, ruzmarin i šaš”, ali i napisati moćni rok rif poput onog za numeru “Čekala sam” ili bugi bluz improvizacije tipa “Požurite konji moji”. Dilema oko toga da li je on svjestan važnosti svojih pjesama i uloge “Dugmeta”, je razriješena jednom od najboljih pjesama Bregovićeve karijere “Pristao sam biću sve što hoće”, gdje je minimalističkom muzičkom pratnjom i sugestivnim Bebekovim vokalom ozvučio besmrtne stihove Duška Trifunovića, koji su suštinski saželi njegov život i djelo: “Dokle pjevam dotle i postojim, Prijatelji bivši, prijatelji budući, Pamtite me po pjesmama mojim”. I pamtiće ga po pjesmama, a sve ostalo je stvar vječne medijske konstrukcije i dekonstrukcije sopstvenog mita.

Na stranu značaj, prošlost i nostalgija, ali i dalje se pronose nepotvrđene glasine, da bi povodom jubileja, koji dolazi 2024. godine, navodno Bregović i Bebek mogli zakopati ratne sjekire i napraviti dostojan oproštaj od benda, koji je dao prve prave rok heroje zemlje, koju nisu nadživjeli, ali su svojom muzikom zauvijek ispisali neke od ključnih umjetničkih momenata u njenom postojanju. I da ne bude sumnje, ako se “Dugme” ponovo okupi, to će biti najveći rok događaj godine!

Dizajn

Ulogu u munjevitom proboju “Bijelog dugmeta” odigrao je i sarajevski fotograf i dizajner Dragan S. Stefanović, po struci akademski slikar. Baveći se grafičkim dizajnom oblikovao je omote ploča nekih od najpoznatijih bendova bivše Jugoslavije poput “Indeksa”, “Korni grupe” i “Tajma”, međutim najzapaženiji su njegovi radovi za “Dugme”, posebno omoti prva tri studijska albuma, ali je dobrim dijelom oblikovao i cjelokupni vizuelni identitet grupe. Njegov stil je varirao od konzumerističkog, preko provokativno šaljivog i suptilno erotskog. Njegovi radovi za “Dugme” postali su opšta mjesta domaće pop kulture.

Branislav Predojević