Prema procjenama stručnjaka, Bosna i Hercegovina je od 1991. godine do kraja 2024. izgubila više od trećine svog stanovništva, što je pad koji je najdrastičniji među svim evropskim zemljama. Negativni prirodni priraštaj, starenje stanovništva, odgađanje roditeljstva i masovna iseljavanja prijete da ozbiljno ugroze ekonomski i društveni razvoj, a trenutne mjere i strategije, kako upozoravaju stručnjaci, nisu dovoljne niti adekvatne da bi preokrenule ove trendove.

Iz razgovora sa demografskim stručnjacima iz Republike Srpske i FBiH, profesorom demografije i demografskim ekspertom Stevom Pašalićem i analitičorem demografskih kretanja Adnanom Fehratbegovićem, jasno je da je demografska situacija alarmantna, a projekcije ukazuju na još veće izazove ukoliko se postojeći trendovi nastave.

Demografski vrhunac

Uoči rata, BiH je brojala 4.377.033 stanovnika, dostigavši svoj demografski vrhunac. Nešto više od dvije decenije kasnije, popis iz 2013. pokazao je da u zemlji živi 3.531.159 ljudi, dok procjene za 2024. godinu govore o svega 2.865.656 stanovnika. To je smanjenje od gotovo 35 posto u odnosu na prijeratni period.

Stručnjaci upozoravaju da je teško precizno prognozirati broj stanovnika, jer u BiH od 2013. godine nije proveden novi popis. Zbog toga napominju da su svi aktuelni podaci o broju stanovnika samo procjene, a ne zvanične brojke.

Do tih procjena, prema Pašaliću, dolazi se uz pomoć metodološki utemeljene demografske računice poznate kao "jednačina ravnoteže", koja uzima u obzir broj rođenih, umrlih i migracije stanovništva.

Tako je broj stanovnika u FBiH pao na 1.802.376 u 2024. u odnosu na 1991. kada je bilo 2.731.019, dok se u Distriktu Brčko u istom vremenskom periodu smanjio sa 87.627 na 68.173 stanovnika.

Broj stanovnika, kako kaže demografski analitičar Adnan Fehratbegović, može se indirektno procijeniti i na osnovu "vitalne statistike", odnosno broja novorođenih koji je poznat, te uzimajući u obzir broj stanovnika/broj novorođenih u zemljama u regionu, koje imaju slične društvene i ekonomske uslove.  

U razgovoru za Fenu ističe da je, od ukupnog broja stanovnika važnija starosna struktura stanovništva, koja je bitna za projekcije, ali i za ukupna kretanja, između ostalog, u oblasti radne snage, broja učenika i studenata i penzionera.

- Prema popisu stanovništva iz 1991. godine prosječna starost stanovništva BiH bila je 30 godina, dok je prema popisu iz 2013. u FBiH prosječna starost iznosila 39, a u Republici Srpskoj oko 40 godina. Imajući u vidu ogroman negativni migracijski saldo od više od 300.000 ljudi u zadnjih deset godina, možemo reći da je prosječna starost u BiH sada oko 43 godine - navodi Fehratbegović.

Kada je riječ o projekcijama broja stanovnika i starosne strukture stanovništva, demografska slika u FBiH prema podacima Federalnog zavoda za statistiku za period 2019. - 2070., kako ističe analitičar, djeluje prilično sumorno.

- Do 2050. godine u FBiH od procijenjenih 1.522.418 stanovnika, čak 37 posto moglo bi činiti osobe starije od 65 godina. Istovremeno, udio radno sposobne populacije od 15 do 64 godina mogao bi pasti sa oko 1.530.000 stanovnika, koliko je bilo u 2019. godini, na samo 797.000 stanovnika u 2050, odnosno sa 70 na svega 52 posto - objašnjava Fehratbegović.

Prosječna starost

Dodaje da je situacija slična sa Republikom Srpskom, pa čak i teža, zbog veće prosječne starosti stanovništva.

Fehratbegović upozorava da će ubrzano starenje stanovništva, u kombinaciji s depopulacijom, predstavljati ogroman izazov za BiH.

- Takvi trendovi ozbiljno će ugroziti funkcionisanje države, od penzionih fondova, preko nedostatka radne snage do ogromnog pritiska na finansiranje zdravstvenih i obrazovnih sistema te izgradnje infrastrukture - ističe.

Dok bi se, prema podacima Federalnog zavoda za statistiku, broj radno sposobnih građana koji svojim doprinosima održavaju penzione fondove i finansiraju ključne javne sisteme mogao prepoloviti, populacija starija od 65 godina će porasti sa 335.000, koliko je bilo 2019. godine, na 564.000 u 2050.

- Možemo slobodno reći da je demografski problem najteži i najozbiljniji izazov s kojim se BiH suočava u svojoj novijoj istoriji - naglašava demografski stručnjak.

Kada je riječ o politikama i mjerama koje bi trebalo da odgovore na sve navedene izazove, Fehratbegović otvoreno priznaje da stanje nije ohrabrujuće.

- Nažalost, ni izbliza nisam zadovoljan onim što se trenutno radi. Osnovni problem je što je su konsultacije sa stručnjacima izostale - ističe.

Kao primjer navodi naučnu konferenciju organizovanu 2023. godine na Prirodno-matematičkom fakultetu u Sarajevu, na kojoj, kaže, nije prisustvovao niko iz izvršne vlasti.

- Sve ili bar većina takozvanih mjera koje se donose su zapravo ad hoc potezi, često populističkog karaktera, bez adekvatnog stručnog i naučnog utemeljenja -  smatra Fehratbegović.

Stoga, ističe da je hitno potrebno uključiti stručnu javnost u kreiranje demografske i razvojne politike.

- Pomenuta naučna konferencija nudila je upravo to, najveći stručnjaci i naučnici iz zemlje i regiona su adresa na koju se treba obratiti - kaže on.

Stabilizacija prilika

Takođe, naglašava da je neophodno učiniti sve da bi mladi ljudi željeli da ostanu u BiH i grade svoju budućnost.

- To podrazumijeva stabilizaciju političkih prilika, reformu obrazovanja i zdravstvenog sistema te kreiranje uslova za dolazak stranih investicija, što bi poboljšalo poslovne prilike i povećalo broj radnih mjesta. Takođe, važna je i izgradnja infrastrukture, jer strani investitori ne žele da posluju u zemlji gdje transport roba i usluga traje čitavu vječnost. Osim toga, neophodna je i depolitizacija javnog sektora, odnosno odmicanje političkih partija od upravljanja javnim preduzećima - zaključuje Fehratbegović.

Zabrinjavajuća demografska slika prisutna je i u Republici Srpskoj.

U razgovoru za Fenu, profesor demografije i demografski ekspert Stevo Pašalić procjenjuje da je Republika Srpska od 1991. godine pa do 2024. izgubila čak 36 posto stanovništva, odnosno da je sa 1.558.387, broj stanovnika pao na 995.107.

Napominje da zvanični podaci Republičkog zavoda za statistiku Republike Srpskr govore o 1.110.496 stanovnika, ali da zvanična statistika ne uključuje spoljnu migraciju, koja se u BiH, kao ni u zemljama regiona, ne evidentira sistematski.

Kada je riječ o dugoročnim demografskim projekcijama, profesor Pašalić ističe da je potreban oprez jer su predviđanja u ovoj oblasti često nezahvalna zbog određenih cikličnih kretanja stanovništva te su stoga su moguće određene promjene.

Ukoliko bi se, ipak, trenutni trendovi nastavili bez većih odstupanja, uz negativan prirodni priraštaj i stalni odlazak stanovništva, ocjenjuje da je realno očekivati da bi Republika Srpska do 2050. godine mogla da izgubi još 250.000 - 300.000 ljudi.

- To znači da bi Republika Srpska do sredine vijeka mogla imati nešto više od 600.000 stanovnika - navodi Pašalić i dodaje da ipak ovakve projekcije treba uzimati s rezervom.

Komentarišući negativni prirodni priraštaj, ističe da je on u Republici Srpskoj od 2002. godine u kontinuitetu negativan, uz određene oscilacije. Nakon popisa 2013. godine Srpska je zbog negativnog prirodnog priraštaja izgubio 64.995 stanovnika.

- Sasvim je izvjesno da će se taj trend i nastaviti - upozorava Pašalić.

Govoreći o natalitetu i promjenama u reproduktivnim navikama žena u Republici Srpskoj, profesor demografije ukazuje na zabrinjavajuće podatke.

Sada su "srednje godine rađanja" u Srpskoj 33,8 godina, što je daleko iznad srednjih godina rađanja 1990-tih, kada je ta granica bila oko 27 godina. Osim toga, tokom posljednjih 30 godina, broj djece po ženi smanjen je na oko 0,5", ističe Pašalić.

Da bi Republika Srpska imala uslove za prostu reprodukciju, godišnji broj novorođene djece trebalo bi da bude blizu 20.000, što je, kako kaže, u postojećim demografskim uslovima nedostižno.

Demografski ekspert takođe naglašava da jedna četvrtina žena u Srpskoj starosti 35 godina nema djecu, te da se uglavnom radi o ženama koje žive u urbanim sredinama i koje imaju više ili visoko obrazovanje.

- Odloženo rađanje, kasni brakovi i sve duže čekanje sa zasnivanjem porodice predstavljaju važne uzroke niskog fertiliteta sa kojim se danas suočava Srpska - kaže Pašalić.

On upozorava i na dodatne probleme.

- U jednoj generaciji žena od 30-35 godina, one još uvijek nemaju djecu, iako se još nalaze u plodnom periodu. Međutim, tu se može pretpostaviti da je već prisutno smanjenje fiziološke plodnosti, sekundarni infertilitet, veća psihološka cijena braka i rađanje djece u starijim godinama, što znači da više neće moći da imaju željeni broj djece. Odlaganje rađanja za kasnije životno doba nosi i brojne rizike za nepovoljan tok i ishod trudnoće - pojašnjava.

Statistika kao potvrda

Statistika dodatno potvrđuje trend odlaganja roditeljstva u Republici Srpskoj.

- Više od 80 posto žena starosti 20-24 godine nema djecu, iako su upravo tada najplodnije, čak njih 93 posto. U dobi od 25-29 bez djece je oko dvije trećine žena, a bez potomstva ostaje i oko trećina žena starosti 30-34 godine - kaže Pašalić.

Navodi da se slična situacija bilježi i na nivou cijele BiH. Godine 1990. rođeno je 67.000 djece, dok sada taj broj iznosi oko 25.000.

Pašalić takođe ističe da migracije donose najveće demografske gubitke u cijeloj BiH, pa tako i u Republici Srpskoj.

- Republiku Srpsku je u posljednjih desetak godina napustilo 110.240 ljudi. BiH je istorijski emigraciona zemlja i odlazak ljudi će se nastaviti sve dok razvijenost naših prostora ne bude približna, na primjer, zemljama EU. Evidentno je da će se proces iseljavanja nastaviti, možda različitim intenzitetom, zavisno od naših ekonomskih i drugih kretanja - ističe.

Sagovornik Fene napominje da u rješavanju demografskih problema nema jednostavnih ni brzih rješenja te da trenutne mjere koje se provode nisu dovoljno sistemske niti dugoročno održive.

- Ne postoje mjere populacione politike koje donose čarobna rješenja. Mjere koje danas imamo uglavnom sadrže elemente socijalne politike, što znači da još uvijek nemamo jasno definisanu populacionu politiku. U zemljama u svijetu najveći efekti te politike donose najviše do deset posto. Naslabije rezultate daju novčana davanja, koja kod nas trenutno prednjače među pronatalitetnim mjerama - ističe Pašalić.

Dodaje da se ovaj problem više ne može rješavati samo demografskim, već i širim "nedemografskim" mjerama, prije svega ekonomskim.

Takođe navodi i primjer koji pokazuje koliko je teško postići vidljive ekonomske efekte kroz povećanje nataliteta.

- Kada bi se broj rođene djece u jednoj godini povećao za 10 posto, to bi moglo da utiče na rast BDP-a za oko 0,69 posto. Međutim, do takvog rezultata je teško doći. U Republici Srpskoj, to bi to značilo da broj rođenih treba da porsste sa sadašnjih 9.227 na nešto više od 10.000 beba te da da tako povećamo BDP za 0,69 posto u narednoj godini, što je zahtjevan cilj - objašnjava Pašalić.

On upozorava da, iako postoje brojni strateški dokumenti koji se bave demografskim pitanjima, njihova primjena u praksi gotovo ne postoji.

- Imamo brojne strategije, ali one su uglavnom "mrtvo slovo na papiru". Slična je situacija u cijeloj BiH, na to smo ukazali još prije godinu dana u Akademiji nauka i umjetnosti BiH. Čak i kada te strategije obuhvataju demografska pitanja, to je najčešće vrlo šturo i neprecizno definisano - kaže Pašalić.

Naglašava da je stanovništvo ključni pokretač razvoja i da se najefikasnije demografske mjere zapravo zasnivaju na ekonomskom rastu.

- Najbolje mjere su razvoj ekonomije i zapošljavanje, posebno mladih i bračnih parova, uz cilj da svaki posao bude siguran i dobro plaćen. Ogroman značaj imaju i obrazovanje i kvalitet radne snage, jer obrazovana populacija donosi veću produktivnost i kvalitet. Kvantitet bar djelimično možemo nadoknaditi kvalitetom - zaključuje Pašalić i dodaje da je "ljudski kapital ključan za razvoj i opstanak svakog društva".

Demografski problemi nisu jedinstveni samo za Bosnu i Hercegovinu. Slične trendove bilježe i zemlje regiona, Srbija, Hrvatska i Sjeverna Makedonija već godinama se suočavaju s padom nataliteta, iseljavanjem mladih i ubrzanim starenjem stanovništva.

Kako poručuju sagovornici Fene, rješenje ne leži samo u novčanim davanjima, već u stvaranju društva u kojem mladi žele ostati, zasnivati porodice i graditi budućnost. To znači stabilnost, sigurnost, zapošljavanje, efikasne institucije i, iznad svega, dugoročnu strategiju.