Podne je 28. marta ratne 1916. godine. Parobrod “Jupiter” uz prodoran zvuk sirene polako uplovljava u norvešku luku Bergen, pošto je 32 sata ranije po nemirnom moru isplovio iz Njukasla.

Na palubi stoji poveća grupa mlađih ljudi kratko ošišanih sa ufitiljenim brkovima i posmatra šareno obojene drvene trospratnice. Mada u civilnom odijelu, oni već na prvi pogled svojim držanjem liče na vojna lica. Ali ne samo da liče, oni to stvarno i jesu. Njih oko 40 su bili prva grupa oficira i podoficira srpske vojske koja u posebnoj misiji putuje u ruski grad Odesu, a kroz ratom neutralnu Švedsku i Norvešku proputovaće kao civili inkognito.

Prošlo je već punih 27 dana od kada su parobrodom “Ville de Nantes” (grad Nant) isplovili iz krfske luke, da bi preko Taranta, Rima, Pariza i Londona evo stigli do Bergena. Jedan od njih, čovjek kao strijela uspravnog držanja, lagano zabačene glave unazad, oličenje je neke neusiljene gordosti sa jakom notom unutrašnje snage i autoriteta. Toj slici poseban pečat daje tvrdi prigušeni sjaj njegovih očiju. One su se proteklih godina nagledale i previše krvi, nesreće i najužasnijih ratnih prizora. Kao gerilski ratnik godinama je živio na tankoj međi između života i smrti, u dubini neprijateljske teritorije.

Bijaše to glavom tada već čuveni četnik-komita, pravnik i rezervni poručnik srpske vojske Risto Duždević Toholj, rođen u Mostaru 20. oktobra 1882, one iste godine kada se protiv austrougarske uprave na ustanak digoše njegovi zemljaci pod vođstvom Stojana Kovačevića i Pera Tunguza. Već kao dječak zapahnut je uzvišenim rodoljubljem gdje je otpor tiraniji bilo pitanje lične i porodične časti. Još od vremena starih hajduka pa do Nevesinjske puške najbolji sinovi te zemlje, prkosni i nepokorni, svakoj su sljedećoj generaciji predavali zublju sa neugasivom svetom vatrom slobode. 

Vrhovna komanda na Krfu svrstala ga je u grupu od 132 probrana oficira  i podoficira koji će u dalekoj Odesi, na čelu sa pukovnikom Stevanom Hadžićem, činiti osnovu starješinskog kadara Srpske dobrovoljačke divizije, formirane od zarobljenih austrougarskih vojnika. Naime, veliki broj njih (Srba) pisalo je srpskom poslaniku u Petrogradu da se žele priključiti srpskoj vojsci. Zato su pola godine ranije sa Krfa poslati Toholjevi saborci i zemljaci Dušan Semiz i Mustafa Golubić, da bi prikupljali dobrovoljce po zarobljeničkim logorima od Kijeva, preko Kozlova, do Košira i Taškenta. Oni već krajem ljeta 1915. Dunavom za Srbiju otpremaju oko 3500 dobrovoljaca. Toholj, čovjek od akcije, jedva dočeka ovu misiju, jer mučno je bilo gledati žalosni izgled iznurene srpske vojske koja se poslije dvije godine krvavih borbi, epidemija i albanske golgote oporavlja tu na Krfu.

Ideje slobode i pravde

Sa dnevnicama od 16 francuskih franaka uz dodatnih 400 franaka za usputnu nabavku civilnog odijela, prijatno su putovali i oduševljeno dočekivani u Italiji, Francuskoj i Engleskoj. U tim danima Risto je imao priliku da, izmaknut od balkanskog karakazana, u miru sagleda svoj dugi hod po mukama, putu stradanja, ali i slave kojim su išli samo rijetki i odabrani. Zbog svega što je preturio preko glave minulih 12 godina, ona 1904, kada je prekinuo tek započete studije prava u Zagrebu, sada mu je izgledala dosta daleka. Tada se pridružio gerilskoj akciji za oslobođenje Stare i južne Srbije, a spiritus movens te kampanje bio je njegov zemljak Luka Ćelović Trebinjac.

Mlađani komita Toholj brzo stiče zavidnu reputaciju kao pribran, hrabar i odlučan borac. U borbama na Tabanovcu, Čelopeku i Guglinu pokazuje blistave primjere herojstva i moralne snage. Avgusta 1905. četa vojvode Skopljančeta nađe se okružena jakim turskim snagama na visu Guglinu kod Kumanova. Otvori se ogorčena višesatna borba, Turci dovlače nove snage, dok četnicima ponestaje municije, što kod njih izazva ozbiljnu krizu. U tom dramatičnom času, ne mareći za kišu metaka, Risto Toholj se uspravi i gromoglasno zapjeva “Oj, Srbijo, mila mati” što načas zbuni Turke, a malaksale komite preobrazi u ljute risove koji se bombom i kamom, mada uz velike gubitke, na juriš probiše iz paklenog obruča. Risto je potom uhapšen u rejonu Kosovske Mitrovice, pri organizovanju komitske i jatačke mreže. Odležao je “samo” pola godine torture u turskom zindanu, pa je zbog nedostatka dokaza pušten. Tvrd i samoprijegoran, uvijek je iznova nastavljao borbu, nošen najplemenitijom idejom slobode i pravde za svoj ugnjetavani narod. Godine 1908. nastupa prekid četničke akcije.

Kasnije se mogao sresti u društvu četničkih vojvoda, stalnih gostiju hotela “Balkan” na Terazijama, koji je držao njihov čovjek, Bilećanin Đoko Popara. Tih godina nastavlja studije u Beogradu i ženi se Darinkom Jaćović, koja mu 1913. rađa sina Velibora (umro kao ljekar u Trsteniku 1956).

Po mobilizaciji 1912. komite se brzo sjatiše na zborna mjesta, jedva dočekavši čas da s Turcima konačno prečiste sve stare račune. Tankosićev logor za prikupljanje starih i obuku novih četnika bio je u Prokuplju. Tu se Risto Toholj i njegov pobratim Risto Milićević nađoše zajedno sa Mustafom Golubićem, Đurom Šarcem, Smajom Ferovićem i Hasanom Repcem, te kasnijim sarajevskim zavjerenicima Danilom Ilićem i Cvjetkom Popovićem. Njihova četa je napadom na Turke 5. oktobra u zoni karaula Merdare i Dubica faktički započela operacije u Prvom balkanskom ratu.

Po okončanju balkanskih ratova kratko je sekretar suda u Kosovskoj Mitrovici, jer za srpske ratnike nema predaha. Sad je valjalo te 1914. i s crnožutom monarhijom podijeliti megdan. Spremni i budni, uvijek tamo gdje treba, četnici odmah lete na granicu da i tako malobrojni prime prvi nalet moćnih carskih armija, koje su namjerne da jednim strašnim udarcem Srbiju smrve u prah i pepeo. Valjda je tad nastala izreka “Kad neko kaže da se ničeg ne boji ili laže ili je četnik”. Dva Rista pobratima, Toholj i Miličević, borci su Tankosićevog Jadarskog odreda, koji će listom izginuti štiteći nejač Mačve od neviđeno surovih zločina “K. und K.” soldata, u kojima se do medalje istakao i neki Josip Broz (ko zna je li to onaj isti nekad Srbima omiljeni vođa?!).

Tu kod Krupnja i Miličević hrabro gine, a Duždević mu nad rakom drži nekrolog i kune se na osvetu. Ređaju se ogorčeni i stravični okršaji: Cer, Mačkov kamen, Loznica, istočna Bosna.

Kod Trstenika 2. novembra 1915. gine i vojvoda Voja Tankosić, čovjek grandiozne harizme i smionosti, čije se ime u Beču sa strahom pominjalo. Najbliži saradnici Toholj, Golubić i Šarac tajno ga sahranjuju i maskiraju grob, ali ga kasnije Austrijanci ipak nalaze, otkopavaju i mrtva vješaju. Slike će objaviti bečke novine kao neviđen ratni uspjeh i time pomoći taj mit u nastajanju. Četnike je teško pogodila smrt voljenog komandanta. “Venac besmrtne slave /  srpska ti vila plete / nad tvojim grobom, Vojo / komitske plaču čete”. (epitaf)

Od 1912. do 1918. širom balkanskih ratišta pa sve do Dobrudže, rasijane su kosti Toholjevih najboljih drugova, istaknutih srpskih ratnika i rodoljuba, koji su svoje živote voljno i časno ugradili u veliko djelo nacionalnog oslobođenja. Bilo je to potresno stradanje jedne mladosti.

Toholj po Tankosićevoj pogibiji dobija komandu nad četom u bataljonu legendarnog vojvode Vuka. Upravo tada Makenzen udara na Srbiju sa skoro milion vojnika i pokušava da srpsku vojsku uhvati u kliješta i zauvijek uništi. Četnici su i tada odigrali veliku ulogu, štiteći sve od Drine do Dunava odstupnicu glavnini trupa. U sklopu tih napora, Risto minira most kod Trstenika, da bi usporio napredovanje neprijatelja. Poslije teških borbi uslijedila je albanska golgota, vrijeme junaštva i mučeništva, u kojem četnici ponovo podnose veliku žrtvu. Međutim, uprkos tome njihove osakaćene čete na Krfu su opet bile prve spremne za borbu. I tako dođosmo na početak ove priče.

Oficirska gromada

Toholjeva grupa oficira, poslije pređenih 9805 kilometara, konačno stiže u Odesu 7. aprila i odmah, od već prikupljenih dobrovoljaca pod komandom pukovnika Stevana Hadžića, pristupi formiranju 1. srpske dobrovoljačke divizije (u daljem tekstu 1. SDD). Rusija to podrža sa 80 miliona zlatnih rubalja iz dvorske kase. Toholj pod komandu prima 3. četu 1. bataljona 1. pješadijskog puka, popunjenu pretežno Hercegovcima. Obuka se sprovodi ubrzano, po sistemu srpske vojske. Predsjednik vlade Nikola Pašić je 3. maja u posjeti jedinici, a slavni ruski general Brusilov pet dana kasnije vrši njenu smotru.

Konačno, 10. maja po divnom sunačnom danu u 10.30 na polju Hodinku kod Odese postrojene srpske jedinice sa velikim uzbuđenjem očekuju posjetu cara Nikolaja Drugog jer, kako reče Njegoš, za većinu Srba samo je Bog bio veći od ruskog imperatora. Kada je car zaustavio svog alata ispred dobrovoljačkih pukova, salutirao i pozdravio ih po srpski sa: “Pomoz Bog, junaci”,  hiljade glasova slilo se u jedan uraganski poklič otpozdrava. Car je na kraju smotre, vidno zadovoljan, pukovniku Hadžiću oduševljeno čestitao: “Očenj harašo”.

Dobrovoljci prvog, drugog i trećeg puka 15. i 16. maja položiše svečanu zakletvu kralju Petru Prvom, a oficiri potpisaše pismeni tekst zakletve. Već tada se pojaviše problemi sa dijelom Hrvata i Slovenaca koji odbiše položiti zakletvu srpskom kralju, a bili su i protiv odrednice “srpska” u nazivu divizije, mada su činili simboličnih manje od jedan odsto vojnika divizije. Čast časnim izuzecima, za većinu je njihovo “dobrovoljstvo” bilo u funkciji ostvarivanja političkih, a ne oslobodilačkih ciljeva. Trebalo se formalno priključiti strani koja će po svemu pobijediti, a pored toga izbjeći zarobljeničko deportovanje u Sibir, gdje bi na tankoj hrani po najvećoj zimi radili najteže poslove. Jednom prilikom grupa njih je za ručkom uzvikivala: “Živjela Austrija! Dole Srbija!”, pa je došlo do sukoba. Doduše jedan dio njih je sredinom oktobra od strane kozaka prisilno mobilisan radi popune gubitaka. I zarobljeni austrijski feldvebl Josip Broz (valjda onaj isti iz Mačve!) odbio je pristupiti dobrovoljcima i snažno agitovao da to ne čini nijedan Hrvat (Rapaić, 2004: 175), a i sam je o tome pisao.

Drugog avgusta 1. SDD je brojala 625 oficira, 17.232 podoficira i vojnika, 1.842 konja, 56 mitraljeza, a 14. avgusta ušla je u sastav ruskog 47. specijalnog korpusa, koji je trebalo da otvori novi front u Dobrudži. Dvije sedmice kasnije, na Veliku Gospojinu, 1. SDD prispjela je na front.

Neprijatelj je u Dobrudži koncentrisao jake snage od bugarskih, turskih i njemačkih jedinica. Feldmaršal Makenzen (opet on!) bio je na čelu tih trupa koje su već 1. septembra zauzele Dobrič. Specijalni 47. korpus ih tu napada 5. septembra, a dva dana kasnije u borbu ulazi i naša divizija kod Karasinana. Naime, došlo je do borbe u susretu, kada se Prvi srpski puk sudario sa 35. bugarskim pukom, pri čemu je u desni bok primio iznenadni snažan udar i 36. njihovog puka.

- Kratkotrajno kolebanje kod dobrovoljaca prekinu komandir Risto Duždević Toholj, koji kao vihor izleti ispred treće čete i gromko komandova: “Nož na pušku, junaci! Juriš, za mnom!” Četa se zatalasa i zaurla: “Ura!”, pa ko jedan čovjek jurnu za komandirom u susret Bugarima. Nastupi užasan uzajamni pokolj, dok Bugari na kraju ne popustiše pa ošamućeni počeše bauljati i bježati niz padinu. Toholjev primjer su slijedile i druge starješine, a zatim i cijeli puk i tako je osigurana pobjeda. Ponositi i hrabri Hercegovac bio je već mrtav, pao je kako dolikuje junaku i bio prva žrtva naše divizije” - sjećao se oficir 4. puka Marko Božović, koji dodaje da je Risto bio jedan od najomiljenijih starješina kod vojske.

Divizija je nastavila teške borbe sve dok nije povučena sa ratišta krajem oktobra. Gubici su bili neviđeno visoki za tako kratko vrijeme (53 odsto), u Dobrudži su iz stroja 1. SDD  izbačena 9.343 borca ili svaki drugi pješak.

Računa se da je samo sa prostora Bosne i Hercegovine u ratovima 1912 -18. učestvovalo preko 50.000 dobrovoljaca. Nažalost, novostvorena država je više pažnje i truda posvetila onima koji je nisu voljeli i željeli, nego onima koji su je sanjali i za nju krv lili. O državi nastaloj 1945. ne treba ni trošiti riječi, jer je njen vladar jasno rekao šta misli o dobrovoljcima. Njihovo udruženje je 1947. zabranjeno kao neprijateljsko, imovina konfiskovana, a arhiva uništena. Baš kao u NDH.

Risto Duždević Toholj, ratnička oficirska gromada, vitez Karađorđeve zvezde, nije dočekao toliko željenu slobodu. Pjesnik Milutin Jovanović mu je posvetio pjesmu “Groblje na severu”. Sahranjen je kod crkve u selu Karasinanu u Rumuniji, a 1935. pored Šantićeve grobnice na mostarskom groblju Bjelušine sagrađena je zajednička grobnica, u koju su prenesene kosti Rista Toholja i Rista Miličevića, dvojice vatrenih patriota, pobratima i saboraca, drugova od gimnazijskih i studentskih dana.

Muslimani

Početkom 20. vijeka u BiH se javljaju sve više školovanih muslimana koji smatraju da treba da se pridruže Srbima u borbi za oslobođenje od bilo koje tuđinske vlasti. Neki od njih su se i nacionalno izjašnjavali kao Srbi, borili se i ginuli u četničkim jedinicama. Takvi su bili: Mustafa Golubić, Smajo Ferović, Abaz Bijedić, Muhamed Mehmedbašić, Ibrahim Balta, Hasan Rebac, Đulaga Bukovac, Alija Kazazić, Mehmed Zvono, Nezir Hadžinalić, Bećko Kapidžić, Sefo Rizvan, braća Kurtovići: Husnija, Alija i Šukrija, Avdo Hasanbegović, Aziz Sarić, Hakija Temin, Hamid Kukić, Omer Hadžiomerović, Fehim Musakadić, Ahmet Ćemal i još stotine drugih. Pamte se posljednje riječi Husnije Kurtovića, kada je pogođen u grudi u smrtnom ropcu podviknuo: “Nije mi žao, Srbija će biti carevina!” Alija Kazazić zapisa: “Osim nacionalnih osjećanja, nas muslimane u Srbiji je privuklo i to što se prema nama osjećala odanost i iskrena naklonost, svuda smo bili primani kako se najbolje može ...”

Piše: Dragan Mijović